Քրիստոնեական Եկեղեցում ամենատարածվածն ու ամենասիրելին սուրբ Մարիամ Աստվածածնի սրբապատկերներն են, որոնց մեծ մասը և անցյալում, և այսօր փառաբանված են իբրև հրաշագործ։  

  Ողջ միջնադարի ընթացքում սրբանկարիչները, ելնելով աստվածաբանության, դավանության  հատկապես մարեմաբանության պահանջներից, քայլ առ քայլ հղկել ու մշակել են սուրբ Մարիամ Աստվածածնի պատկերագրությունը։ Այդպես եկեղեցական-կանոնական արվեստը՝ մանրանկարչությունը, գեղանկարչությունը, որմնանկարչությունն ու քանդակագործությունը հարստացան Աստվածամոր յոթ հիմնական պատկերագրական տիպերով։ Դրանցից մեկը՝ Էլեուսան (Խանդաղատանք), ծագում է ԺԱ-ԺԲ դարերից։ Այս տիպի սրբանկարներից ամենահռչակավորն ու բոլոր առումներով անգերազանցելին «Վլադիմիրյան Աստվածամայրն» է։ 

Բյուզանդական սրբանկարչության այդ գլուխգործոցն աչքի է ընկնում գաղափարի և այդ գաղափարը գեղարվեստորեն ընկալելի դարձնելու բացառիկ ներդաշնակությամբ ու ամբողջականությամբ։ Ընդգծենք առանցքայինը։ 

  Սուրբ Մարիամը մայրական ողջ սիրով ու գթասրտությամբ գրկել է իր Որդուն՝ Մանուկ Հիսուսին։ Գրկել է մայրական ողջ քնքշանքով ու նրբությամբ։ Բայց միաժամանակ չի սեղմում կրծքին, չի պահում գրկում։ Հակառակը, Մանուկ Հիսուսն է ամրորեն գրկել-փարվել մորը, գրկել նրա վիզը, դեմքը հպել մոր անհունորեն թախծոտ ու վշտահար դեմքին։ Մարիամը գիտի Որդու երկրային առաքելության ավարտը... և հնազանդ է աստվածային կամքին։ Որդին պիտի չարչարվի ու խաչվի՝ զոհաբերվելով հանուն մարդու փրկության։ Մանուկ Հիսուսը նույնպես գիտի գալիքը։ Կգա օրը, և Նա մատնության նախաժամին Գեթսեմանիում կաղոթի. «Հայր իմ, եթե կարելի չէ, որ այս բաժակը ինձնից հեռու անցնի, ապա այն կխմեմ. քո կամքը թող լինի» (Մատթ. ԻԶ 42)։ Այդպիսով՝ Էլեուսան խորհրդաբանորեն (տվյալ դեպքում՝ կերպարների ներքին դրամատիկ ապրումների ցուցադրման միջոցով) արտահայտում է Հիսուս Քրիստոսի չարչարանքների ու խաչելության գաղափարը։

Հետագայում Էլեուսան հունա-կաթոլիկ արվեստի միջավայրում սկիզբ դրեց Աստվածամոր մի նոր պատկերագրական տիպի առաջ գալուն, որը մեծ տարածում գտավ հատկապես ԺԵ դարում։ Այդ տիպն անվանվեց «Չարչարանաց Աստվածամայր»։ 

Ո՞րն է այս սրբապատկերի առանձնահատկությունը։ «Չարչարանացը» նույն Էլեուսան է, սակայն թեման այստեղ արդեն մատուցվում է պատկերաստեղծական երկու սկզբունքների համատեղմամբ։ Զուտ խորհրդաբանականին (ներքին տրամադրվածություն) ավելանում է պատմողականը՝ նոր կերպարների ու դետալների ավելացումով մանրամասնելով չարաչարանաց գաղափարը։ Մեզ արդեն ծանոթ հորինվածքի վերնամասի ազատ տարածությունը՝ Աստվածամոր կերպարից աջ և ձախ, լրացվում է մեկական հրեշտակի փոքրիկ պատկերով։ Սակայն դա ինքնանպատակ չէ։ Աջակողմյան հրեշտակի ձեռքերի մեջ Հիսուսի խաչափայտն է, ձախակողմյանի՝ կողահար նիզակը, լեղիով ու քացախով լի սկիհը։ Ավելին՝ «Չարչարանաց» սրբապատկերների մի մասի վրա ի հայտ եկան նաև համապատասխան բացատրագրեր։ Ահա մի հատկանշական օրինակ. հրեշտակը, որ նախկինում ավետիս էր տվել Ամենասրբուհուն՝ «Ուրախացիր», այժմ կանխավ ցույց է տալիս չարչարանաց նշանակները։ Իսկ Հիսուսը, մահկանացու մարմին հագած, երկյուղած սպասվելիքից, հայում է սարսափազդու գործիքները։ 

Ավելի ուշ շրջանում՝ ԺԵ դարից հետո, «Չարչարանաց Աստվածամայր» սրբապատկերը, որ լայնորեն կիրառվում էր հատկապես Կաթոլիկ Եկեղեցում, ստացավ Էլեուսայից բոլորովին տարբեր հորինվածք։ Փոխվեց նաև թեմայի արծարծման եղանակը, այն գրեթե ամբողջությամբ վերաճեց պատմողական ստեղծագործության՝ պատկերի մեջ ավելացնելով չարչարանաց գործիքների քանակը։ Սակայն բովանդակային փոփոխություն տեղի չունեցավ՝ թե՛ Էլեուսան, թե՛ նրանից սերող «Չարչարանաց» սրբապատկերը արտահայտում են Աստվածամոր հոգու տառապանքը՝ վերքերը, ի տես դնում Մանուկ Հիսուսի և Նրա մոր կատարյալ հնազանդությունը, սիրով ու խոնարհությամբ ընդունելու անխուսափելին։ 

«Չարչարանաց Աստվածամոր» պատմողական տիպի մի գեղեցիկ օրինակ է Հայաստանի Ազգային պատկերասրահում ցուցադրվող «Սեւանի Աստվածամայր» հաստոցային սրբապատկերը (Գ 3312, Կտ. յուղ. 79x57)։ Ժամանակն իր կնիքն է թողել այս սրբապատկերի վրա։ Գույները խամրել են, ծածկվել կեղտի շերտով և մգացել։ Կտավի ներկաշերտը ճաքճքել է, տեղ-տեղ՝ թափվել։ Բայց, զարմանալիորեն, այս «վնասվածքները» ոչ միայն չեն խանգարում պատկերն ընկալելուն, այլև ավելի տպավորիչ են դարձնում այն, կարծեք ձայնակցելով օգնում են առավել խորը բացահայտվելու։

«Սեւանի Աստվածամայր» սրբապատկերի հորինվածքը կարելի է մտովի բաժանել երեք պլանի։ Առաջին (ստորին) պլանում Հիսուսի դատապարտության վայրն է՝ Կապպաթա-քարահատակը (տես՝ Հովհ. ԺԹ 13)։ Երկրորդում (կենտրոնական) Մանուկ Հիսուսն է՝ խաչափայտը գրկին նստած քարահատակին։ Երրորդ (վերին) պլանում պատկերված է սուրբ Աստվածամայրը։ 

 Քարահատակը պատկերի պայմանական մուտքն է։ Այստեղ սփռված են չարչարանաց գործիքները, որոնք «պատմում» են Հիսուսի երկրային կյանքի վերջին ժամերի մասին՝ մատնիչ Հուդայի սև գույնով ներկված աջ ձեռքը, «արյան գին» երեսուն արծաթը, ճիպոտների խուրձը, հռոմեական մտրակը՝ ֆլագրումը, փշե պսակն ու եղեգը, զառերը, մուրճն ու երեք գամերը, սպունգն ու կողահար նիզակը, աքցանը։ 

  Մատնության ու չարչարանքների թեման ներկայացնելուց հետո հորինվածքի ստորին մասը մեր հայացքը տանում է դեպի պատկերի կենտրոն և գամում Մանուկ Հիսուսի մեզ ուղղված աչքերին։ Հիսուսի գրկին զոհաբերական մահվան խորհրդանիշ խաչափայտն է՝ չարչարանաց գագաթնակետը, ոտքերի տակ՝ երեսուն արծաթը։ Նրա հագին սպիտակ քիտոն է, որը տվյալ դեպքում նույնպես առնչվում է պատկերում արծարծվող խնդրին (տես՝ Ղուկ. ԻԲ 11)։ Մանուկ Հիսուսի հայացքը կարծես ասում է. «Ես եմ բարի հովիվը. բարի հովիվը իր կյանքն է տալիս ոչխարների համար» (Հովհ. Ժ 11)։

  Ավելի վեր սուրբ Աստվածամայրն է։ Նա պատկերված է կիսանդրի, աղոթական դիրքով։ Հայացքն ուղղել է Որդուն։ Վշտակիր դեմքն արտահայտում է նրա սրտի մաքրագործող տառապանքը։ Որդու չարչարանքները նա կրում է սրտում։ Այստեղ է բյուրեղանում պատկերի բուն ասելիքը։

Երկար տարիներ սրբապատկերը գտնվել է Սևանի վանքում (որտեղից էլ ծագում է նրա անունը)։ Մասնագետները այն թվագրում են որպես ԺԷ դարի առաջին կեսի ստեղծագործություն։ Մոտավոր ժամանակը որոշելուն օգնել է այն հանգամանքը, որ 1692 թվականին 16-ամյա Մխիթար Սեբաստացին՝ Մխիթարյան միաբանության ապագա հիմնադիրը, գտնվելով Սևանի վանքում, տեսել է այդ սրբապատկերն ու աղոթել նրա առջև։

Այդ տարիներին պատանի Մխիթարը ծանր մտատանջության մեջ էր։ Ուսումնատենչ սարկավագը ծարավի էր գիտության։ Նա փնտրում էր իր կյանքի ճանապարհը, երազում գիտնական վարդապետերի միաբանության մասին։ Սակայն ժամանակի իրականությունը ոչ միայն հնարավորություն չէր տալիս կրթվելու և զարգանալու, այլև սառն անտարբերությամբ էր վերաբերվում այդ գաղափարին։ Չկար նաև մի ուսյալ վարդապետ, որի մոտ կարելի լիներ աշակերտել։ Մխիթարը աղոթում էր, խնդրում Աստծուն ողորմության դուռ բացել... 

Ահա ինչ է գրում Մխիթար Սեբաստացու կենսագիրներից մեկը՝ Ստեփանոս Ագոնց արքեպիսկոպոսը. «Այնչափ տարաժանմամբ եւ վշտակրութեամբ խնդրէր, հոգայր եւ տառապէր ի սրտի, եւ զցայգ եւ զցերեկ արտասուալից հեծութ(եամ)բ ի ցաւագնեալ սրտէ աղաղակէր առ Ա(ստուա)ծ. Զի՞նչ լինիցի ինձ Տ(ե)ր իմ. եւ կամ ես զի՞ արարից. զի եւ աստ ոչ հանդիպեցայ՝ որում փափաքի անձն իմ, արդ՝ ո±ւր դիմեցից, եւ կամ յո՞ ապաւինեցայց ցուցանել ինձ ճանապարհ բարի, բաց ի Քէն Տ(ե)ր իմ բարերար, որ լոյս ես խաւարելոց եւ առաջնորդ կենաց։

Եւ յաւուր միում մտեալ առանձինն յեկեղեցին, եւ անկե(ա)լ առաջի պատկերին Ա(ստուա)ծամօրն, կայր յաղօթս ցաւագին անձամբ, եւ սրտառուչ պաղատանօք աղաչէր զմայրն ողորմութեան այցելու լինել ինքեան. եւ արտասուքն իբրեւ վտակս ջուրց հոսէին յաչաց նորա։ Ապա զկնի երկար այսպիսի արտասուաթոր պաղատանաց, անկաւ թմբրութի(ւն) ի վերայ նորա։ Եւ ահա երեւեցաւ նմա օրհնաբանեալ Կոյս Մարիամ Ա(ստուա)ծածինն յայտնի եւ պայծառ տեսլեամբ, զի կայր անդ դէմ յանդիման ի հանդերձս համակ ծաղկէնկարս. եւ առնովաւ երկու կուսանք իբրեւ սպասաւորք մեծի օգոստատիրուհւոյն։ Եւ մինչդեռ ի զարմացման էր Մխիթար ընդ սխրալի տեսիլն, ազդ արարին նմա կուսանք՝ թէ նա ինքն է մեծ տիրուհին ամենաս(ուր)բ Ա(ստուա)ծամայրն. ը(նդ) որ հայեցեալ պատանւոյն, հրաշացաւ ընդ գերահրաշ գեղ նորա. եւ ի խորս խոնարհութե(ամբ) ընկղմեալ՝ եւ իբր ի չիք դարձե(ա)լ ի միտս իւր, լցաւ անպայման խնդութ(եամ)բ։ Եւ ամենօրհնեալ կոյսն մխիթարեալ զնա եւ քաջալերեալ՝ ասէ. զինչ կամիս, եւ զինչ խնդրես. խնդրեա եւ տացի քեզ։ Յայնժամ լուսով շնորհաց լուսաւորե(ա)լ պատանւոյն՝ զայն եւեթ խնդրեաց, որ քան զամենայն խնդրելիս լաւագոյն էր եւ պատեհագոյն՝ ասելով։ Ես ոչ գիտեմ տիրուհի, թէ զինչ իցէ ինձ կարեւոր եւ օգտակար, զի խնդրեցից. զայն կամիմ, զոր ինչ դու կամիս. եւ զայն խնդրեմ, զոր դու գիտես թէ ինձ պիտոյ է, եւ կամիս շնորհել։ Ասէ ցնա Տիրամայրն. բարի է, կատարեցից քեզ զխնդրուածդ զայդ. եւ նոյնժամայն անյայտ եղեւ տեսիլն։ Եւ սթափեալ պատանւոյն, եգիտ զանձն քաջալերեալ եւ լի մխիթարութ(եամ)բ. եւ գոհացաւ ցնծութեամբ սրտի զՏ(եառ)նէ եւ զամենօրհնեալ կուսէն։ Եւ այնուհետեւ բնաւ ոչ ջնջեցաւ ի մտաց նորա սքանչելի տեսիլ կերպարանացն. զայն ունէր ցանգ առաջի մտացն աչաց յամենայն յաղօթս իւր. եւ այն եղեւ մխիթարու(թ)ի(ւն) նմա յամենայն վիշտս եւ ի տառապանս, զոր կրեաց ընդ բովանդակ կեանս իւր...» (ՙՊատմութիւն կենաց եւ վարուց Տեառն Մխիթարայ Սեբաստացւոյ րաբունապետի եւ Աբբայի...», Վենետիկ, 1810, էջ 47-49)։

Փաստորեն այս տեսիլքով Մխիթարը ստանում է աստվածային օրհնություն և օգնականություն՝ իրագործելու իր երազանքը։ Տարիներ անց, բազում դժվարություններ հաղթահարելով, նա հիմնում է իր միաբանությունը և նվիրում այն սուրբ Աստվածամորը։ Ղևոնդ Ալիշանի խոսքով. «... յաջողեցաւ նորին Տիրամօր շնորհօք հաստատել զկրօնս իւր (1700), շինելով վանս՝ նախ ի Մեթոն Մոռէայ, եւ ապա (1717) ի Վենետիկ, անուանելով զմիաբանսն Որդեգիրս Կուսին աստուածայնոյ, որում յանձն արար զնոսա» («Սիսական, տեղագրութիւն Սիւնեաց աշխարհի», Վենետիկ, 1893, էջ 88)։

Սակայն ի՞նչն է այստեղ ուշագրավ. Մխիթար Սեբաստացին արժանանում է սուրբ Աստվածամոր այցելությանը, երբ ծնրադիր աղոթում էր եկեղեցում՝ «Սեւանի Աստվածամայր» սրբապատկերի առջև։ Սա մի եզակի վկայություն է Հայ Եկեղեցուն պատկանող հրաշագործ սրբապատկերի մասին։ 

Մեր Եկեղեցին ունի մի շարք նվիրական սրբություններ, որոնք դարեր շարունակ հայ հավատացյալի համար եղել ու կան առանձնահատուկ մեծարանքի առարկա։ Հատկապես նշանավոր են Սուրբ Գեղարդը, Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի Աջը, Խոտակերաց Սուրբ Նշանը, Սկևռայի Մասնատուփը, Շուրիշկանի Ավետարանը և այլն։ Այս սրբությունները հայտնի են նաև իրենց հրաշագործ զորությամբ՝ պայմանավորված և փոխկապակցված հավատացյալի անկեղծ հավատով և այդ օծյալ իրերի աստվածային ներգործությամբ։ Այդպես է նաև հայոց սրբապատկերների պարագայում, որոնք մեր Եկեղեցում, դեռ վաղ միջնադարից, ընդունված կարգի համաձայն, օրհնվելուց և անվանակոչվելուց հետո օծվում են սրբազան մյուռոնով։

Բնականաբար օծված է նաև  «Սևանի Աստվածամայրը», և ուստի որպես այդպիսին պետք է գտնվի օծյալ վայրում, օծյալ տարածքում, այն է՝ եկեղեցում։ Այսինքն՝ անհրաժեշտ է ապահովել սրբապատկերի գործառույթն իրականացնող միջավայրը։ Ասել կուզենք, որ արժե ժամանակին եկեղեցուց բռնագրավված սրբապատկերներն ընդհանրապես, իսկ այս դեպքում «Սևանի Աստվածամայրը» մասնավորապես, վերադարձվեն հարազատ տուն։ Կարծում ենք՝ վերոհիշյալ պատկերի տունդարձը կարող է լավագույնս նպաստել նրա կոչմանը՝ հրաշագործությանը։ Նա պետք է վերադառնա, որպեսզի տարիների հարկադրական բաժանումից հետո վերստին հանդիպի Տիրոջն ապավինած հավատացյալին՝ բարեխոսելու, բժշկելու նրա հոգին ու մարմինը, օգնելու ալեկոծյալ հոգիներին, աներկյուղ պահելու տարակուսյալներին, հաստատելու աստվածպաշտությունը։

Ավետ ԱՎԵՏԻՍՅԱՆ

Աղբյուր՝ «Քրիստոնյա Հայաստան» երկշաբաթաթերթ

ԷՋԻ ՍԿԻԶԲ