Հոգևոր խորհրդանիշներ

ուրախության, տոնականության, հանդիսավորության, կենսական ու ֆիզիկական ուժի, առողջության, ամրության, հուզականության, վճռականության,  երիտասարդության, հաղթանակի, դիմացկունության, իշխանության  ու հզորության, ինչպես նաև անհանգստության, ագրեսիայի, վտանգի, պատերազմի, հեղափոխության ընդհանրական խորհրդանիշ է։  Ինչպես ասացինք, հնագույն ժողովուրդները առանձնակի վերաբերմունք են ունեցել կարմիր գույնի հանդեպ՝ որպես գույների մեջ ամենագեղեցիկի։ Այդ է պատճառը, որ որոշ լեզուներում «կարմիր» բառը նշանակում է ոչ միայն գույն, այլև ամենայն գեղեցիկը։ Կարմիրը ինչպես արևի աստվածության, այնպես էլ   պատերազմի ու հաղթանակների աստվածների խորհրդանիշ է եղել  հնագույն  ժողովուրդների պանթեոնում։ Հույների ու հռոմեացիների համար կարմիրը եղել է նաև պտղաբերության խորհրդանիշ, այստեղից էլ՝ սիրո և ամուսնության։  Հետագայում կարմիրը դարձավ նաև  կայսրերի, թագավորների, զինվորականության ատրիբուտը։ Կարմիր զգեստներ էին կրում նաև սկյութացիների, պարսիկների թագավորները։ Կարմիր գույնի երանգներից մեկը՝ հրակարմիրը կամ ծիրանին, ժամանակի հետ դարձավ բարձրաստիճան անձանց, առավելապես կայսրերի խորհրդանիշը։ Հին Հռոմում ևս, որպես իշխանության նշան, կայսրերը հագել են կարմիր թիկնոցներ։ Եգիպտական դիցաբանության մեջ բոսորագույնը մահվան ու հարության աստված Օսիրիսի  խորհրդանիշն էր, իսկ մուգ, սևին տվող կարմիրը  զուգորդվել է չարի հետ և եղել բռնության, դաժանության, ատելության և մահվան աստված, եղբայրասպան Սեթի (նա սպանեց եղբորը՝ Օսիրիսին) խորհրդանիշը։  Կելտական ավանդությունում մահը  կարմիր ձիավորի կերպարանք է ունեցել։ 

Սակայն կարմիրն առավել հաճախ կիրառվել է դրական իմաստով։ Չինաստանում այն համարվել է կենանար ու  սրբազան գույն, եղել երջանկության աստծո խորհրդանիշը, ունեցել պահպանիչ նշանակություն, խորհրդանշել բարեկեցություն, տարվա չորս եղանակներից ամառը, մարտիրոսվածի արյուն ու բարեսրտություն։ Չինացի ապստամբներն իրենց կոչել են «կարմիր», այսինքն՝ հաղթական ռազմիկներ, և «կարմիր նիզակներ»։ Կարմիր գույնին վերագրել են նաև ամոքիչ հատկություն. համարել են, որ այն կարող է դիմագրավել չար աչքին, չար ոգիներին  ու կախարդությանը։ Չինական թատրոնում դերասանների դեմքերին քսված կարմիր շպարը նշանակել է նրանց ընտրյալ լինելու հանգամանքը։ Ժամանակակից Չինաստանի պետական դրոշի կարմիրը ավանդական պահպանիչ խորհրդանիշի ընկալումն ունի։ Կարմիրը զուգորդվել է իմաստության ու խոհեմության հետ։ 

Հրեաները այն համարել են թագավորական գույն, աստվածային հայտնություն, այդ իսկ պատճառով էլ  հուդայական առաջին տաճարների տանիքները, ինչպես նաև   հոգևորականների զգեստները ներկվել են կարմիր։  Կարմիրով են պատկերել նաև Ահեղ դատաստանի օրը։ Սառած արյան գույն ունեցող կարմիրը՝ մոռը, նաև մեղք ու ամոթ է նշանակել, և մեղքը մաքրելու համար այն պետք է լվանային զոհաբերվող կենդանու ալ կարմիր արյամբ։ Թերևս այստեղից է գալիս «արյան դիմաց արյուն» արտահայտությունը, որը, ցավոք, որոշ ժողովուրդների ավանդույթներում ունի  վրեժխնդրության դրսևորում։ Իսկ քրիստոնյաներս գիտենք, որ մեր Տեր Հիսուս Քրիստոսը՝ որպես զոհաբերվող Գառ,  Իր թափած արյամբ  քավեց մարդկության մեղքերը։  

Որոշ ժողովուրդների մոտ կարմիրը նշանակել է հարավ, շոգ, բոց։ Կարթագենացիներն ու սպարտացիները պատերազմի ժամանակ, որպես հաղթության նշան, հագել են կարմիր հագուստներ։ Որոշ  ժողովուրդների առասպելներում մարդը ստեղծվել է կարմիր կավից, այդ իսկ պատճառով էլ կարմիրը համարել են ուժի, էներգիայի, տեսանելի և անտեսանելի էությունների գույնը։ 

Կարմիրը նաև հոգևորության գույն է. այն կիրառել են մոգական և ծիսական  արարողությունների ժամանակ։ Հին Հունաստանի, Հռոմի, Մերձավոր Արևելքի ժողովուրդները, գերմանական ու բրիտանական ցեղերը կարմիր գույնն օգտագործել են նաև թաղման ծեսերի ժամանակ։ Նրանք համարել են, որ կարմիրը կենսական ուժ կտա հանգուցյալին՝ հանդերձյալ կյանքում ճամփորդելու համար։

Մերձավոր Արևելքի երկրներում կարմիրը բարգավաճում, հզորություն է խորհրդանշել։ Շումերներն ու ասորիներն իրենց աստվածների արձանիկները մշտապես ներկել են կարմիր։ Հին Հնդկաստանում կարմիրը համարվել է  շոգ եղանակի, էներգիայի, հուզումների, կրակի, կայծակի, արևի, լուսնի, կյանք պարգևող ուժի խորհրդանիշը։ 

Կարմիրը հերալդիկայի հիմնական գույներից մեկն է։ Դրոշի վրա այն խորհրդանշում է ապստամբություն, հեղափոխություն, պայքար, անկախություն։ 

Կարմիրը՝ որպես արևի ու կրակի խորհրդանիշ, մշտապես զուգորդվել է  լույսի ու ջերմության հետ, սակայն, ինչպես վերը նշեցինք, կարմիրը նաև բացասական խորհուրդներ ունի։ Այն որքան կյանք է, նույնքան էլ մահ և խորհրդանշում է պատերազմ ու սպանություն, մեղք, ամոթ ու դիվային ուժ։ Այս գույնը զուգորդվում է արյան ու մարմնի հետ, այստեղից էլ  խորհրդանշել է ցանկասիրություն և ագրեսիա։ 

Քրիստոնեության մեջ նույնպես  կարմիրը բազմիմաստ է. այն մի կողմից նշանակում է դժոխքի կրակ, դև, դիվային ուժեր, դավաճանություն (միջնադարյան, Վերածննդի շրջանի շատ նկարիչներ Հուդային պատկերում էին կարմրավուն կամ խարտյաշ մազ ու մորուքով), մյուս կողմից՝ կյանք, որ պատկանում է Աստծուն, կրակ, որի միջից հայտնվում է Աստված (հիշենք Հին Ուխտի անկեզ մորենին)։ Իսկ երբ մեր Տեր Հիսուս Քրիստոսը խաչի վրա մահ ընդունեց, կարմիրը որպես Տիրոջ հեղված արյուն ձեռք բերեց նաև այլ իմաստներ։  «Ո՞վ է սա, որ սուրալով գալիս է Եդովմից, որի զգեստները բոսորի կարմրությունն ունեն, գեղեցիկ պատմուճանով և հուժկու զորությամբ… ինչո՞ւ կարմիր են զգեստներդ հնձանահարի հանդերձների նման» (Ես. ԿԳ 1-2). մարգարեական այս պատկերավոր խոսքերում ակնարկվում է Աստծո Որդի Հիսուս Քրիստոսը, որ Իր արյունը պիտի թափեր մարդկության փրկության համար։ Այսպես քրիստոնեության վաղ շրջանից ի վեր կարմիրը դարձել է Քրիստոսի ինքնազոհաբերումի, Նրա չարչարանքների, նահատակության, փրկության, մեղքերի քավության, Սուրբ Հոգու  խորհրդանիշը։ Կարսիրը նաև խորհրդանշում է Քրիստոսի Հարությունը, այսինքն՝ կյանքի հաղթանակը մահվան դեմ։ Կարմիրը՝ որպես Քրիստոսի թափված արյան խորհրդանիշ, կիրառեցին նաև խաչակիրները։ Իսկ Ռեֆորմացիայից (16-17 դդ.) հետո Արևմուտքում սևից, սպիտակից և մոխրագույնից բացի եկեղեցում արգելվեցին ճոխություն համարվող բոլոր գույները, առաջին հերթին հենց կարմիրը։ Իհարկե արգելքի հիմնական պատճառը կարմիր ներկի չափազանց թանկ լինելն էր. այդ ժամանակներում կարմիր գույնը ստանում էին միայն հատուկ որդերից (հայերս ստանում էինք որդան կարմիրից)։ Եվ ծեսերից դուրս կարմիր հագնելու իրավունք ստացան միայն բարձրաստիճան հոգևորականները, այդ իսկ պատճառով էլ այն դարձավ նաև կարգավիճակի խորհրդանիշ։ Օրինակ՝ Կաթոլիկ եկեղեցում կարմիր են հագնում կարդինալները, իսկ Ասորի եկեղեցու եպիսկոպոսների սև պարեգոտի վրայից կապվում է կարմիր գոտի, և պարեգոտի կոճակներն ու եզրամասերը նույնպես կարմիր են։ Կարմիր են ներկվում նաև զատկական ձվերը, քանի որ աշխարհը Քրիստոսի արյամբ փրկվեց։ 

Հայ Եկեղեցու խորանների մեկնություններում  կարմիրը խորհրդանշում է չորս տարրերից մեկը՝ կրակը, նաև զոհաբերություն, Քրիստոսի արյամբ մաքրագործություն, հոգևոր արիություն, ըստ Սյունեցու՝ հավատ և Քրիստոսի արյուն։ Մեր Եկեղեցում կարմիրը նաև  Քրիստոսի Եկեղեցու և հավատի համար մարտիրոսացած նահատակների սուրբ արյան խորհրդանիշն է: Մկրտվողի խաչն էլ կախվում է նարոտից, որը ոլորված է սպիտակ և կարմիր թելերից, որոնք խորհրդանշում են Քրիստոսի կողից բխած ջուրն ու արյունը։ Կարմիրը հայ ժողովրդական ծիսակարգում նաև գործածվում էր պսակի արարողության ժամանակ, երբ փեսայի երկու ուսերին խաչաձև գցում էին կարմիր ու կանաչ մեկական ժապավեն։

Հայաստանյայց Առաքելական Եկեղեցում Ս. Զատկին հաջորդող կիրակիներից չորրորդը կոչվում է Կարմիր և խորհրդանշում է Քրիստոսի Հարությամբ նորոգված  կյանքի հաղթանակը մահվան դեմ։  Կարմիր կիրակին կոչվում է նաև Նահատակաց կամ Սրբոց կիրակի։

18-րդ դարի վերջերից՝ ֆրանսիական հեղափոխությունից  հետո, կարմիր գույնը ձեռք բերեց նաև  քաղաքական իմաստ՝ դառնալով հեղափոխականների,  սոցիալիստների, կոմունիստների, ծայրահեղականների գույնը։ 

Կարմիրը  մուտք գործեց ճանապարհային նշանների ցանկ՝ լուսացույցում նշանակելով շարժման արգելք, այս գույնը սկսեցին կիրառել որպես նախազգուշացման, վերանայման, ուշադրության ցուցում։

Մերօրյա  խորհրդանիշների համակարգում, սրանցից բացի, կարմիրը հիմնականում պահպանում է նաև այն բոլոր իմաստները, որ կային աստվածաշնչյան ժամանակներում և միջնադարյան կրոնական պատկերացումներում։ 

կրակատեղին, օջախը, դարձել է ընտանիք հասկացության հոմանիշը։

Կրակն իր վերոհիշյալ խորհրդանիշների կողքին ունեցել է նաև կործանարար գերուժի արտահայտություն։ Վաղնջական ժամանակներում կրակին վերաբերվել են որպես աստծո, իսկ հետագայում՝ աստվածային զորության, արևի երկրային մարմնավորման։ Քանի որ կրակն ունի սնվելու, աճելու, մեռնելու և ապա վերածնվելու հատկություն, կրակապաշտներն այն համարել են կենդանի գոյություն, մեռնող և հարություն առնող էություն։

Հետաքրքիր է, որ շատ ժողովուրդներ սրբացրել են նաև իրենց տարածքներում գտնվող այն լեռները, որոնք հրաբխային ծնունդ են եղել։ Հիշենք՝ հրաբխային ծնունդ է նաև Արարատը։

Ալքիմիայում կրակը, որի պատկերանշանը եռանկյունին է, համարվել է այն անփոփոխ էությունը, որն իրենով միավորում է մնացյալ երեք տարրերը՝ հողը, ջուրը, օդը։

Կրակը՝ որպես աստվածային հայտնության խորհրդանիշ, ոչ պակաս դերակատարություն է ունեցել հրեական մշակույթում, իսկ քրիստոնեության մեջ այն ընկալվեց նաև որպես Սուրբ Հոգու մարմնավորում, որպես մաքրագործության, հոգևոր վերելքի ու նվիրումի, իսկ կերպարվեստում՝ բարեպաշտների ու հավատքի մեծագույն փորձության նշան։ Միջնադարյան գեղանկարչության մեջ հաճախ կարելի է հանդիպել սրբերի պատկերների, որտեղ նրանք ներկայացված են բոցավառվող սրտերով։ Կաթոլիկ Եկեղեցում, ինչպես նաև Բյուզանդականում, կրակը՝ որպես հարության խորհրդանիշ, նույնացվել է փյունիկ առասպելական թռչնի (կրակից վերստին հառնող) և սալամանդր կենդանու (կրակի անմահ ոգի) հետ։ Այսօր էլ Կաթոլիկ և հունադավան Եկեղեցիներում զատկական արարողության ժամանակ հանդիսավորապես մարում և վերստին «նոր կրակով» վառում են ծիսական մոմերը՝ որպես Տիրոջ հարության խորհրդանիշ։

Իսկ հիմա անդրադառնանք Հայաստանյայց Առաքելական Եկեղեցում Տյառնընդառաջի տոնի նախօրին՝ երեկոյան ժամերգությունից հետո, վառվող խարույկին, որի ավանդույթը մեր Եկեղեցում սկզբնավորվել է Լուսավորչի ժամանակներից։

Հայաստանում խարույկը՝ որպես կրակի, լույսի ու արեգակի խորհրդանիշ, մեծ տարածում է ունեցել հնդկա-իրանական Միթրաս (Միհր) աստվածությանը նվիրված ժողովրդական տոնակատարությունների ժամանակ։ Այս աստվածության պաշտամունքը Հայաստան էր ներթափանցել հռոմեացիների միջոցով։ Ըստ Պլուտարքոսի՝ Միթրասի պաշտամունքը Հռոմ էր անցել Պոմպեոսի գերեվարած կիլիկեցի ծովահենների միջոցով, որն էլ հետագայում տարածվել էր Հռոմեական ողջ կայսրության մեջ՝ միաձուլվելով մինչ այդ եղած արեգակի պաշտամունքին։ Մ. թ. 3-րդ դարում, երբ կայսրության տարածքում գործում էին արդեն քրիստոնեական բավականին հոծ համայնքներ, Միթրասի պաշտամունքը դեռևս լրջորեն նստած էր ժողովուրդների գիտակցության մեջ։

Քրիստոնեությունը որպես պետական կրոն ընդունելուց հետո Եկեղեցին ստիպված էր հեթանոսական շատ սովորություններ խորհրդով մոտեցնել քրիստոնեականին և ներառել ծիսակարգերում, այդ թվում նաև՝ կրակի խորհուրդը։ Միթրասի ծննդյան օրը համարվում էր դեկտեմբերի 25-ը և տոնվում էր մեծ շուքով։ Սա էր պատճառը, որ հետագայում Կաթոլիկ և հունադավան Եկեղեցիները, մոռացության տալու համար այս աստծուն, Տիրոջ ծննդյան օրը, որ նախապես քրիստոնեական բոլոր Եկեղեցիները տոնում էին հունվարի 6-ին, տեղափոխեցին դեկտեմբերի 25։ Ռուս Պրավոսլավ Եկեղեցին տոնում է հունվարի 7-ին, այսինքն՝ կրկին դեկտեմբերի 25-ին, բայց հին տոմարով։

Միթրասի կամ Միհրի պաշտամունքը տարածում գտավ նաև հեթանոսական Հայաստանում՝ փոխարինելով հայերի արևի աստված Տիրին։ Թեև մեր հեթանոս նախնիները Տիրին արդեն նոր դեր էին վերագրել՝ դարձնելով Արամազդի դպիրը, ուստի և գիր ու գրականության, գիտության ու մշակույթի հովանավորը, այնուհանդերձ, ժողովրդի մոտ պահպանվել էր նրա տոնին խարույկներ վառելու, շուրջը տոնախմբություններ կատարելու սովորությունը։ Հավանաբար այդ տոնախմբումները տեղի էին ունենում փետրվարի կեսերին։

Ըստ Եկեղեցու հայրերի՝ Գրիգոր Լուսավորիչը, այս խարույկը վերաիմաստավորելով քրիստոնեական կրակի ավետարանական խորհուրդներով, հարմարեցրեց Տյառնընդառաջին՝ քառասնօրյա Տիրոջը տաճարին նվիրաբերելու տոնին։ Սակայն պետք է նշել, որ մեր ժողովուրդն այսօր էլ պահպանել է հեթանոսական շրջանից մնացած որոշ սովորություններ, այն է՝ խարույկի վրայից թռչելը, շուրջը պտտվելը, կրակը կոխոտելը, ծխով գուշակություններ անելը, որը խոտելի է և Եկեղեցու կողմից մերժված։

հացահատիկն արտահանվել է Եգիպտոս, ուր, մեր թվարկությունից 5000 տարի առաջ, հատիկների թանձր շիլայից սկսեցին թխել բաղարջ բլիթներ։ Կարճ ժամանակ անց հացահատիկի մշակմամբ սկսեցին զբաղվել Հունաստանում, Մերձավոր Արևելքի ու Եվրոպայի շատ երկրներում, ինչպես նաև Հայկական բարձրավանդակում։ Հացը դարձավ հնագույն, ինչպես նաև հետագա քաղաքակրթությունների կենսական գոյության միջոցի խորհրդանիշը՝ անկախ նրանից, թե հացահատիկային մշակույթի որ տեսակից (ցորեն, գարի, կորեկ, վարսակ, բրինձ և այլն) է պատրաստվում այն։ Հացի պատրաստման նախնական շրջանում այն համարվել է մեծագույն շքեղություն և դրվել սեղանին միայն խիստ հանդիսավոր դեպքերի առիթով։ Ժամանակի հետ հացը ձեռք բերեց նաև բազում խորհրդանիշներ՝ դրանցում ներառելով հավասարության, եղբայրության, ազատության, սիրո, հյուրասիրության, միության, բարգավաճման, զոհաբերումի իմաստներ։ Հացի մասին վկայված է անգամ շումերաբաբելական հերոսական էպոսում՝ «Գիլգամեշ»-ում, որը համարվում է աշխարհի ամենահին պահպանված գրական ստեղծագործություններից մեկը և սեպագրվել է սկսած մ․թ․ա․ 18-17-րդ դարերից։ Շումերական Ուրուկ քաղաքի տիրակալ Գիլգամեշը դիմում է պատերազմի աստվածուհի Իշտարին՝ ասելով. «Ես քեզ կկերակրեմ աստվածուհուն վայել հացով և կխմեցնեմ թագուհուն վայել գինի»։

Իսրայելացիներն անապատում քայլելիս գտան մանանան՝ «հացը, որ Տերը տվել է ձեզ ուտելու» (Ելք ԺԶ 15)։ Ուստի «հաց» ասելով՝ հաճախ հասկանում ենք ընդհանրապես սնունդ, և բնական է, որ Տերունական աղոթքում նույնպես խնդրում ենք. «Զհաց մեր հանապազորդ տո՛ւր մեզ այսօր»։

Աստվածաշնչյան ժամանակներում ևս հացը մարդու սննդակարգի մեծագույն բաղադրամասն էր։ Պատահական չէ, որ հացի մասին առաջին հիշատակությանը հանդիպում ենք հենց Ծննդոց գրքում, երբ Աստված Ադամին ու Եվային վտարում է դրախտից՝ ասելով. «Քո երեսի քրտինքով ուտես հացդ մինչև հող դառնալդ...» (Գ 19), որով Աստված պահանջեց, որ այդուհետև մարդն ինքը իր հացը ստանա մշակությամբ ու աշխատանքով։

Աստված նաև զգուշացնում է մարգարեի բերանով. «Մարդո՛ւ որդի, եթե մի երկիր մեղանչելով մեղանչի իմ դեմ, ձեռքս իջեցնելու եմ նրա վրա, խորտակելու եմ նրա հացի պաշարը...» (Եզեկ. ԺԴ 13), կամ, երբ Տերը սպառնում էր պատժել իսրայելացիներին, ասաց. «...երբ ես սովի չար նետեր արձակեմ ձեզ վրա, կոչնչանաք։ Դրանք կարձակեմ ձեզ վրա, սով կբերեմ ձեր գլխին, կվերացնեմ ձեր հացի պաշարը...» (Եզեկ. Ե 16), «նրա վրա սով եմ արձակելու և նրա միջից վերացնելու եմ մարդ ու անասուն» (ԺԴ 13)։ Ուրեմն՝ հացի վերացումը կարելի է ընկալել որպես Աստծո պատիժ մեղանչող մարդկությանը։

 Հացը Աստծուն մատուցվելիք առաջին ընծաներից մեկն էր. «Եթե մեկը որպես անարյուն զոհ է մատուցում թոնրի մեջ եփվածը, ապա Տիրոջը որպես զոհ թող մատուցի յուղած ընտիր ալյուրից պատրաստված բաղարջ կարկանդակ և յուղած բաղարջ հաց» (Ղևտ. Բ 4), «...նաև բաղարջ հաց, յուղով հունցված բաղարջ կարկանդակներ ու յուղով շաղախված բաղարջ բլիթներ» (Ելք ԻԹ 2)։ Հին Ուխտի Օրենքով սահմանված էր, որ Սրբություն Սրբոցի առջև մշտապես պետք է դրված լիներ Իսրայելի ցեղերի թվով և նրանց անունից 12 թարմ հաց, որոնք կոչվում էին «առաջավորության հաց». «Սեղանի վրա, իմ առաջ, մշտապես կդնես առաջավորության հաց» (Ելք ԻԵ 30, տե՛ս նաև Ա Մնաց. ԼԲ 32)։

Հացը, առավելապես բաղարջը, հրեաների համար մաքրագործումի և անարյուն զոհաբերության խորհուրդ ունի։ Որպես Եգիպտոսից դուրս գալու և գերության ազատվելու հիշատակում՝ Զատկին թույլատրվում է ուտել միայն բաղարջ հաց (հրեաները անապատում կարող էին ուտել միայն անթթխմոր հաց՝ թթխմորով հաց պատրաստելու հնարավորություն չունենալով). «Ձեր երկիրը եկած եկվորներ լինեն թե տեղաբնակներ, ոչ ոք թթխմորով հաց թող չուտի։ Ձեր բոլոր բնակավայրերում բաղարջ հաց պիտի ուտեք» (Ելք ԺԲ 20)։

 Հացը հյուրասիրության նշան է։ Ծննդոց գրքում ասվում է. «Շաղեմի արքա Մելքիսեդեկը հաց ու գինի հյուրասիրեց նրան, որովհետև ինքը բարձրյալ Աստծո քահանան էր» (ԺԴ 18)։ Սա այնքան տարածված և ավանդաբար փոխանցված սովորություն էր, որ Հիսուսը, երբ աշակերտներին առաքում էր քարոզչության, պատվիրեց, «որ ճանապարհի համար գավազանից բացի այլ բան չվերցնեն. ո՛չ պարկ, ո՛չ հաց, ո՛չ դրամ գոտիների մեջ» (Մարկ. Զ 8)՝ վստահ լինելով, որ նրանց ընդունողները անպայման նաև կհյուրասիրեն։

 Մեկի հետ հաց կիսելը միության նշան է։ Քրիստոնյաներս գիտենք, որ մեր Տեր Հիսուսը երկու անգամ մեծ թվով Իր հետևորդներին կերակրեց ընդամենը մի քանի հացով ու ձկով. «Եվ նա վերցնելով հինգ նկանակը և երկու ձկները՝ նայեց դեպի երկինք, օրհնեց, մանրեց նկանակները և տվեց աշակերտներին, որ դնեն նրանց առաջ» (Մարկ. Զ 41)։

Հացը զոհաբերության ու սիրո խորհրդանիշ է։ Ընդհանրական Եկեղեցուց ի վեր քրիստոնեական բոլոր Եկեղեցիների խորհրդանշային ողջ համակարգում դժվար է գտնել որևէ խորհրդանիշ, որն այնքան զգայացունց, այնքան տիեզերաշունչ լինի, որքան սուրբ Հաղորդության հացը (գինու հետ մեկտեղ), որի հոգևոր կենսականությունը ոչ միայն ապշեցնող է, այլև սքանչելի։ Մեր Տեր Հիսուս Քրիստոսը Իր վերջին զատկական ընթրիքի ավարտին վերցրեց սեղանի անկյունում դրված հացի կտորը, որ կոչվում էր «աֆիկոման» (ըստ Մովսիսական օրենքի՝ սեղանակիցներին հացը բաժանելուց հետո մի հաց պիտի մնար, որի մի կեսը դրվում էր սեղանի մի անկյունում, իսկ մյուս կեսը մնում էր բաժանողին։ Հացի՝ սեղանի անկյունում դրված կտորը պետք է մնար մինչև ընթրիքի ավարտը՝ պատահաբար ներս մտած աղքատին կամ ճամփորդին տալու համար), «...օրհնեց, կտրեց և տվեց աշակերտներին ու ասաց. «Առե՛ք, կերե՛ք, այս է Իմ Մարմինը... Ճշմարիտ, ճշմարիտ եմ ասում ձեզ, եթե չուտեք մարդու Որդու Մարմինը և չըմպեք Նրա Արյունը, ձեր մեջ կյանք չեք ունենա: Ով ուտում է Իմ Մարմինը և ըմպում Իմ Արյունը, հավիտենական կյանք ունի. և Ես նրան վերջին օրը հարություն առնել պիտի տամ, քանի որ Իմ Մարմինը ճշմարիտ կերակուր է, և Իմ Արյունը՝ ճշմարիտ ըմպելիք: Ով ուտում է Իմ Մարմինը և ըմպում Իմ Արյունը, կբնակվի Իմ մեջ, և Ես՝ նրա մեջ» (Հովհ. Զ 54): Ինչպես գիտենք, հացն այստեղ այլաբանորեն վերափոխված Տիրոջ մարմինն է, ինչպես հայոց Պատարագում է ասվում. «Որով զհացս օրհնեալ մարմին ճշմարտապէս արասցես Տեառն մերոյ և Փրկչին Յիսուսի Քրիստոսի», և որը զոհաբերվեց հանուն մեղավորներիս հոգու փրկության, հանուն մարդու հավիտենական կյանքի: Խորհրդավոր ընթրիքից սկսած մինչ այսօր և հավիտյանս, հացը ս. Պատարագի ընթացքում, Եկեղեցու խորհրդակատարությամբ փոխակերպվում է Հիսուս Քրիստոսի մարմնի, որը սիրով ու երկյուղածությամբ ճաշակում ենք։

Ըստ հրեական օրենքի՝ զատկական հացը՝ մացան, նաև բաղարջ էր՝ անթթխմոր։ Ուստի Տեր Հիսուսը Զատկին հենց այդպիսի հաց կտրեց ու բաշխեց աշակերտներին՝ հիմնելով Հաղորդության խորհուրդը։ Եվ մեր Եկեղեցին նույնպես շարունակում է նույն ավանդույթը՝ Հաղորդության հացը պատրաստելով բաղարջից։

Բազում հատիկներից ստացված ալյուրից թխված հացը խորհրդանշում է նաև Քրիստոսի Եկեղեցին, իսկ բուն սերմնահատիկները՝ Եկեղեցու անդամներին։ Հացը Եկեղեցու ուսմունքն է ու վարդապետությունը, քրիստոնեական հոգևոր ու բարոյական արժեքները։ Հացը նաև վախճանաբանական խնջույքի խորհրդանիշն է։

 Եթե հացն Աստծո պարգև է, ապա այն Աստծո պարգև է նաև այն ժամանակ, երբ Նրա Արքայությունը հասնի լրիվության, որի մասին ակնարկեց մեր Տերը մեծ խնջույքի մասին առակում (Ղուկ. ԺԴ 16-24)՝ ասելով. «Երանի՜ նրան, ով հաց կուտի Աստծո արքայության մեջ» (Ղուկ. ԺԴ 15), «Երանելի են բոլոր նրանք, որ կանչված են Գառան հարսանիքի խնջույքին» (Հայտ. ԺԹ 9)։ Հիշենք նաև, որ Հաղորդության խորհրդի հաստատման ժամանակ ևս Հիսուսն ասաց աշակերտներին. «Ճշմարիտ եմ ասում ձեզ, որ այլևս որթատունկի բերքից չեմ խմելու մինչև այն օրը, երբ կխմեմ նոր գինին Աստծո արքայության մեջ» (Մարկ. ԺԴ 25)։ Նույնը վերաբերում է նաև Հաղորդության մյուս բաղադրիչին՝ հացին։

Հացը՝ որպես մեր Տիրոջ զոհաբերվող մարմինը, նաև սուրբ է։ Մեզանից շատերը կհիշեն, որ երբ անգամ հացի փոքրիկ փշրանք պատահմամբ ընկնում էր գետնին, մեր տատիկ-պապիկները այն երկյուղածությամբ վերցնում էին, փչում, ապա համբուրում ու դնում էին սեղանին՝ «հացը սուրբ է» ասելով։

ձվին օժտել են կյանքի նախահիմքի, ամեն ինչի սկզբնավորման, կատարյալ մանրաշխարհի, աշխարհի արարչագործության գաղտնիքի, նախնական դատարկության մեջ կյանքի ծագման, կյանքի ներուժի, ընտանիքի, հույսի, վերածննդի ընդհանրական խորհրդանիշներով։ Տարբեր ժողովուրդների ավանդույթներում բազմաթիվ առասպելներ ու ավանդազրույցներ կան, որոնցում գլխավոր դերակատարումը հատկացված է ձվին՝ վերոհիշյալ իմաստներով։ Շատ առասպելներում, սկսած Հնդկաստանից մինչև Եգիպտոս, Ասիայից մինչև Հարավային Ամերիկա, ձվին վերագրել են մինչև իսկ Աստծո գործառույթը, այսինքն՝ ողջ արարչագործությունը։ Ձուն մարդկանց մի շարք պատկերացումների հիմք է տվել՝ սկսած իրական ձվից մինչև Համաշխարհային կամ Տիեզերական ձուն։ Հնագույն մարդը համարել է, որ Տիեզերական ձուն է ծնել ֆիզիկական աշխարհի չորս հիմնական տարրերը՝ հողը, ջուրը, օդը, կրակը, որոնց միջոցով էլ կառուցվել է հինգերորդը՝ եթերը՝ աստվածների բնակատեղին։ Աշխարհի արարչագործության ժամանակ իբր Տիեզերական ձուն կոտրվել է, և նրա մասնիկներից ստեղծվել են երկինքն ու երկիրը, առաջացել է կյանքն իր բոլոր ձևերով՝ բնական ու գերբնական։ Ձվի կեղևապատ փակ տարածքում թաքնված կյանքի աճը, ակտիվ զարգացումը և այդ կյանքի ինքնուրույն, առանց միջամտությունների ի հայտ գալը պատճառ են դարձել ձուն համարելու անմահության խորհրդանշան։

Ձուն խորհրդանշում է նաև սկզբնական քաոսը և բոլոր արարածների ստեղծումը, տիեզերական ժամանակն ու տարածությունը։ Լինելով մեկ ամբողջություն, այնուամենայնիվ, այն իր կեղևի մեջ պարփակում է այն ամենը, ինչ գոյություն ունի, ինչպես նաև տարածության մեջ առկա հնարավորությունները։

Խորհրդանշական ավանդույթների մեծ մասում Տիեզերական ձուն իր մեջ պարփակում է ողջ տիեզերքը, մարմնավորում հակադրությունների միասնականության կատարյալ վիճակը։ Տիեզերական ձուն նաև արևի խորհրդանշանն է։ Աշխարհի տարբեր ժողովուրդների բանահյուսության մեջ, մասնավորապես՝ հեքիաթներում, ձուն նաև բարու, հաջողության, հարստության, առողջության, հաղթական ուժի նշան է։

Եգիպտոսում ձուն եղել է տիեզերական ու մարդկային վերածնության, երկնքի ու երկրի խորհրդանշանը։ Եգիպտացիների հավատալիքներում տիեզերքը պատկերվել է որպես ձու։ Արևի աստված Ռան իբրև թե դուրս է եկել Տիեզերական ձվից։ Ըստ մեկ այլ եգիպտական առասպելի՝ Քնեփ օձն է իր բերանից հանել Տիեզերական ձուն։ Փյունիկ թռչունն այրվում է կրակներում, սակայն կրկին հարություն է առնում սեփական ձվից, իսկ մումիաների վերևում լողացող ձուն նշանակում է հանդերձյալ կյանք ունենալու հույս։ Այս նմանությունները պատահականություն չեն. դրանք խոսում են հին եգիպտացիների՝ անմահության հանդեպ տածած հույսի մասին։

Բուդդիզմում ձվի կեղևը «անտեղյակության պատյան» է. ճեղքել այն նշանակում է ծնվել երկրորդ անգամ և հասնել մտքի պայծառացման, հաղթահարել ժամանակն ու տարածությունը։

Չինաստանում ձուն ամբողջականության խորհրդանիշ է։ Չինացիները հավատում էին, որ իրենց նախահայրը դուրս է եկել ձվից, որը լողում էր նախաստեղծ ջրերի վրա. այդ ձվում «այն ամենը, ինչը թեթև էր ու մաքուր, անմիջապես վեր բարձրացավ ու ձևավորեց երկինքը, իսկ ծանր ու կեղտոտ ամեն բան իջավ ներքև և ձևավորեց հողը»։

Հինդուիզմում համարում են, որ աստվածային թռչունն է նախնական ջրերից բերել տիեզերական ոսկե ձուն։ Եվ այդ ոսկե ձվի մի մասից դուրս է եկել Բրահման (հնդկական դիցաբանության մեջ՝ արարիչ-աստված), իսկ երկրորդ մասից կազմվել են երկինքն ու երկիրը։ Այդ ձվի մեջ են եղել մայրցամաքներն ու ծովերը, մոլորակներն ու տիեզերական այլ մարմինները, աստվածներն ու դևերը, ինչպես և մարդկությունը։ Ըստ հինդուիզմի հետևորդների՝ տիեզերական ծառը ևս աճել է ոսկե ձվից, և այդ ձուն բաժանված է երեք ոլորտների՝ զգացողությունների, երկնքի և անձև աշխարհների։ Հնդկաստանում ձվադրությունը համարժեք է մարդու ծնունդին, իսկ ճտի ձվից դուրս գալը խորհրդանշում է մարդու երկրորդ ծնունդը։ Այստեղ արժե նշել, որ որոշ ժողովուրդների հավատալիքներում, ինչպես, օրինակ, հենց հինդուիզմի հետևորդների մոտ արգելված էր ձու ուտելը, որովհետև այն համարվում է սրբազան, քանզի հավատում էին, թե ձվից են ծնվել իրենց աստվածները (նույն սովորությունն ունեցել են նաև հին եգիպտացիները)։

Հին Հունաստանի առասպելներում ու ավանդավեպերում երկնային ձուն բաղկացած էր իրար փաթաթված յոթ շերտերից, որոնք նշանակում էին յոթ երկինք կամ եթեր։ Ձուն պտղաբերության և բնության վերազարթոնքի աստված Դիոնիսոսի խորհրդանիշն էր, և կերպարվեստում հաճախ կարելի է տեսնել Դիոնիսոսին ձվի հետ պատկերված։ Հին հույներն ու հռոմեացիները սովորություն ունեին ձու նվիրելու իրենց աստվածներին՝ ձվին վերագրվելիք խորհրդանիշները հաշվի առնելով:

Ալքիմիայում տիեզերական ձուն վերափոխություն է խորհրդանշում. կարծում էին, որ սովորական նյութերը և առաջին հերթին՝ ձուն, կարող են վերափոխվել ոսկու և արծաթի (դեղնուցը՝ ոսկու, իսկ սպիտակուցը՝ արծաթի)։

Հրեական ավանդույթում ձուն բնության վերազարթոնքի, կյանքի հավիտենության խորհուրդ ունի, իսկ խոշոր ձուն Պասեքի սեղանի պարտադիր ուտեստներից է և խորհրդանշում է մի կողմից՝ զոհաբերություն, մյուս կողմից՝ հույս։ Հրեաներն առ այսօր էլ Պասեքի նախատոնակի ընթրիքին միմյանց ձու են նվիրում (գուցե այս սովորույթն էր պատճառը, որ, ըստ ավանդության, Մարիամ Մագդաղենացին Տիբերիոս կայսերը ձու նվիրեց)։ Հրեական հոգեհացի ժամանակ առաջին ուտելիքը, որ պետք է ճաշակեն, ձուն է։

Շատ ժողովուրդներ, որպես չարից պաշտպանող պահպանակներ կամ թալիսմաններ, կիրառել են արծաթից և ոսկուց պատրաստված ձվերով զարդեր։

Շիա մահմեդականները, ինչպես օրինակ՝ մեր հարևան իրանցիները, ունեն Նովրուզի տոնին ձու ներկելու սովորությունը։

 Քրիստոնեության մեջ ձուն խորհրդանշում է վերածնունդ ու անմահություն, Տիրոջ գերեզմանն ու հարությունը, իսկ ձվի կեղևի ճերմակ մաքրությունը, նրանում թաքնված գաղտնիքը՝ Կույսի անարատ հղիությունը։ Բազում խորհրդանիշներ ունեցող ձուն, սակայն, քրիստոնեության մեջ անմիջականորեն առնչվում է Քրիստոսի Հարության հետ, քանի որ իր մեջ խորհրդաբանորեն կրում է մահվան հանդեպ կյանքի հաղթանակը։

Սրբազան ավանդության համաձայն՝ Մարիամ Մագդաղենացին այցելում է Տիբերիոս կայսրին (14-37 թթ.) և նրան նվիրում մեկ ձու՝ հայտնելով Քրիստոսի հարության մասին։ Տիբերիոսը, այդ փաստն անհավատալի համարելով, բացականչում է. «Ինչպե՞ս կարող է ինչ-որ մեկը մեռելներից հարություն առնել: Դա անհնար է, ինչպես եթե այս ձուն հանկարծ կարմրի»: Հենց այդ պահին կայսեր աչքի առաջ հրաշք է տեղի ունենում. ձուն դառնում է կարմիր՝ վկայելով Քրիստոսի Հարությունն ու Նրա վարդապետության ճշմարտացիությունը:

Ինչպես քրիստոնեական բոլոր Եկեղեցիներում, այնպես էլ Հայաստանյայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցում Սբ Հարության տոնի նախօրեին ընդունված է ձու ներկելը։

Զատկական ձուն, այսինքն՝ կարմիր ներկվածը, դարձել է մեր Տիրոջ արյամբ գնված կյանքի հավերժության խորհրդանիշը։ Ըստ մեր Եկեղեցու եռամեծ վարդապետ սբ Գրիգոր Տաթևացու՝ ձվի դեղնուցը խորհրդանշում է երկիրը, սպիտակուցը` ջրերը, թաղանթը՝ օդը, իսկ կեղևը` երկինքը:

Հայերս ունենք ձվին առնչվող նաև մեկ այլ ժողովրդական, առավելապես երեխաների շրջանում տարածված, սովորություն՝ զատկական ձվեր «կռվացնելը»։

հանգամանքը  թույլ է տվել  նրան դարձնելու լռության, ողջախոհության և իմաստության խորհրդանիշը։

 Հնդկական դիցաբանության մեջ  ձուկը համարվել է բացարձակ ազատ արարած, որին չի սպառնում ջրհեղեղը,  նա նաև փրկիչն է Վիշնու և Վարուն աստվածների, որոնց սպառնում էր ջրախեղդությունը։ Բուդդիզմում ձուկը  աշխարհիկ ցանկություններից հրաժարում է նշանակում, Չինաստանում առատության և երջանկության խորհրդանիշ է։ Ձկան առատ ձկնկիթ ունենալու հատկությունը հնագույն շատ  ժողովուրդներին առիթ է տվել նրան  համարելու առատության, պտղաբերության ու  մայրության խորհրդանիշ, իսկ ջրային տարածքներում լուսնի արտացոլումը զուգորդելով ջրերում ապրող ձկան հետ՝ այս կենդանուն օժտել են լուսնի աստվածությանը վերագրվող այնպիսի խորհուրդներով, ինչպիսիք են  անմահությունը, պարբերական թարմացումը, փոփոխականությունը, բնազդը, հուզականությունը։ Ձուկը նաև խոչընդոտի, արգելքի  խորհրդանիշ է։ Շատ ժողովուրդներ, որոնց թվում նաև մենք,  ունեն  «կոկորդում խրված փուշ» արտահայտությունը, որն առաջացել է  ձկան  սուր փշի՝ կոկորդում խրվելու պատճառով։ Ձուկը փոխհատուցման, արդարության խորհրդանիշ է։ Ձուկը նաև փիլիսոփայական քարի խորհրդանիշն է, քանզի այն, ինչպես ձուկը, ծնվում ու ապրում է ջրում։

Սակայն այսօր ձուկն առավելապես հայտնի է որպես Հիսուս Քրիստոսի ամենավաղ քրիստոնեական խորհրդանիշներից մեկը։ Զարմանալի զուգադիպությամբ հունարեն «ձուկ» բառը (ἸΧΘΥϹ) «Հիսուս Քրիստոս, Որդի Աստուծո, Փրկիչ»-ի հապավումն է։ Այս խորհրդանշանը՝  որպես Հիսուս Քրիստոսի գաղտնի փակագիր, ժամանակին  տեղ էր գտել   հռոմեական կատակոմբների եկեղեցիների պատերին, կնիքների ու ճրագների վրա։ Ավետարանական տեքստերը ևս հուշում են այս խորհրդաբանության մասին. հիշենք այն հրաշագործ ձկնորսության մասին, որին մասնակցում էր Տերը («Հիսուսը նրանց ասաց. «Տղանե՛ր, ուտելու բան չունե՞ք»։ Նրան պատասխանեցին՝ ո՛չ։ Նրանց ասաց. «Ուռկանը գցեք նավակի աջ կողմը և կգտնեք»։ Գցեցին. և ձկների բազմությունից չէին կարողանում այն դուրս քաշել» (Հովհ. ԻԱ 5-7))։ Կամ երբ Հիսուսն Ինքն էր  ձկան որսի և մարդկանց դարձի միջև նմանություն տեսնում («ձկնորսի օղակ»-ը, որ կրում է Հռոմի պապը, հենց այս խորհուրդն ունի), հինգ հազար մարդու կերակրումը հինգ նկանակով ու երկու ձկով, դարձի եկողներին ջրով մկրտելը և այլն։ Ձուկը նաև մկրտության խորհրդանիշ է։ Օրինակ՝ քրիստոնյաները վաղ եկեղեցում լատիներեն կոչվում էին նաև «ձկնիկներ»՝ «pisciculi», քանի որ ջրով էին մկրտվում։ Խորհրդավոր ընթրիքի պատկերներում սեղանին գառան փոխարեն ձկան պատկերումը խոսում է ձկան  զոհաբերումի խորհրդանշան լինելու մասին։ Չնայած կարծիք կա նաև,  որ միջնադարյան նկարիչները, այնուհետև Վերածննդի վարպետները հիմնականում կաթոլիկներ էին, ուստի ձկան պատկերումը Ընթրիքի սեղանին կաթոլիկների՝ ուրբաթ օրերին ձուկ ուտելու սովորությունից է բխում։  Հիսուսն Իր աշակերտներին, որոնք նախկին ձկնորսներ էին, դարձրեց մարդկանց «որսորդներ» քարոզչությամբ. «Եվ Հիսուսը նրանց ասաց. «Իմ հետևի՛ց եկեք, և Ես ձեզ կդարձնեմ մարդկանց որսորդներ» (Մարկ. Ա 17, Ղուկ. Ե 10)։ Այդ իսկ պատճառով էլ ձուկը համարվում է նաև քարոզչության և Քրիստոսով փրկագնված մարդկության խորհրդանիշը։ Իսկ երեք ձկան օղակաձև միահյուսումը խորհրդանշում է Սուրբ Երրորդությունը։ Հետաքրքիր է,  որ ձկան եռակի խորհրդաբանություն առկա է նաև հրեական  դարավոր սովորության մեջ.  ձուկն ուղղափառ հրեաների խորհրդանիշն է,  շաբաթի սովորական ուտելիքը և  դրախտի կերակուրը։ Մեկ գլխով միացած երեք ձկներով խորհրդանիշն էլ տարածված էր հին աշխարհի շատ երկրներում՝ Եգիպտոսում, Չինաստանում, Հնդկաստանում և այլուր։

ծաղկի և գույնի նույնիմաստ խորհրդանիշները), նաև զսպվածության, հեզության, տոկունության, ապաշխարության, հոգևորի, քավության, ինքնախորասուզման խորհրդանիշ, ինչպես նաև, հիմնական գույների՝ կարմիրի, կապույտի և դեղինի հետ փոխհարաբերության դեպքում, իմաստության և սիրո խորհրդանիշ։ Թվարկվածներից զատ՝ այն նաև խորհրդանշում է առեղծվածայինը, գիշերը, գաղտնիքը, խավարումը, ներշնչումը, թախիծը, կիրքը, խորհրդավորը, ինքնազոհաբերումը։

Ժամանակին մանուշակագույնի ներկանյութը ստանում էին ծովախխունջների ստամոքսահյութից կամ էլ միայն Կանարյան կղզիների ափամերձ քարաքոսներից, ինչը շատ թանկ էր նստում։ Այդ պատճառով էլ հնում կարմրամանուշակագույն իրերն ու հագուստները նախատեսված էին միայն բարձր խավի համար։

 Հռոմում և Բյուզանդիայում այս գույնը իշխանության, թագավորական տոհմի, բարձր դիրքի նշան էր։ Կարմրամանուշակագույնը՝ ծիրանին, հիմնականում օգտագործվում էր թագավորների և միապետների թիկնոցների համար։ Բյուզանդական կայսրուհիների ծնունդներն ընդունում էին միայն ծիրանեգույն ննջասենյակներում և ծիրանեգույն սպիտակեղենի մեջ։ Հենց այստեղից է առաջ եկել «ծնվել է ծիրանեգույնում» արտահայտությունը, որ նշանակում է ազնվատոհմիկ լինել։ Թեպետ չգիտենք, թե երբ է հայտնագործվել ծիրանեգույնը, սակայն կերպարվեստի պատմության մեջ այս գույնի արձանագրումը վերաբերում է Ֆրանսիայում գտնվող Պեչ Մերլե և Լասկո քարանձավներում պահպանված պատկերներին, որոնք թվագրված են մ.թ.ա. 2500 թվականով։

Մուգ մանուշակագույնը՝ մոռը, խորհրդանշում է կոպտություն և իշխելու տենչ, իսկ լուսախաղով լեցուն բաց երանգը՝ ներըմբռնում (ինտուիցիա), եղրևանու գույնը՝ փառատենչություն և տհասություն։

Քանի որ մանուշակագույնը համարվում է հոգևորության խորհրդանիշ, այդ պատճառով էլ այն կիրառվում է շատ կրոններում։ Չինաստանում այն աստվածայնության և անմահության, ապաքինումի, հոգևոր հասունության, առանձնության, ավելի մուգը՝ փառքի ու հաջողության խորհրդանիշ է։ Իսլամում՝ աստվածային էության ու պատրանքի, հինդուիզմում՝ քավության և մաքրագործման, բուդդիզմում՝ ներդաշնակության և իմաստության խորհրդանիշ է։ Ճապոնիայում մանուշակագույնը զուգորդվում է կայսերականության և ազնվականության, Թայլանդում՝ սգո ու վշտի հետ։

Հնարավոր է բնության մեջ այս գույնի ոչ շատ տարածվածության պատճառով է, որ վաղնջական ժամանակներից ի վեր այն իր գեղեցիկ ու նուրբ երանգներով համարվել է սրբազան։ Եվ պատահական չէ, որ մանուշակագույն թե՛ բույսերը և՛ թե հանքաքարերը նմանատիպ խորհրդանիշներ ունեն, ինչպես օրինակ՝ նարդոսը, եղրևանին, խոլորձը, սուտակը, մեղեսիկը, շափյուղան, ալեքսանդրիտը և այլ ծաղիկներ ու հանքաքարեր։

Քրիստոնեական մշակույթում մանուշակագույնը խորհրդանշում է ապաշխարություն, հնազանդություն, երկյուղածություն և հոգևոր առանձնացում։ Մանուշակագույնը նաև ակտիվ կյանքից պասիվին, կյանքից մահվան անցնելու խորհրդանիշ է։ Այսպիսի մեկնաբանությունը հիմնված է մանուշակագույնը կազմող երկու գույների՝ կարմիրի (կիրք, կրակ կամ հող) և կապույտի (բանականություն, ջուր կամ երկինք) միախառնման վրա։ Այս գույների միախառնումից ստացված մանուշակագույնը խորհրդանշում է Քրիստոսի և Եկեղեցու, Հոր և Որդու լիակատար միասնականությունը։

Հիսուսի և Տիրամոր չարչարանքների տեսարաններում շատ հաճախ ենք հանդիպում նրանց մանուշակագույն զգեստներով պատկերված։ Մոգերի երկրպագության տեսարաններում Մարիամի և մանուկ Հիսուսի մոտ մանուշակների պատկերումն ընդգծում է առավելապես Տիրամոր ողջախոհությունն ու իմաստությունը։ Թերևս այս խորհրդանիշներն ի նկատի ունենալով են բյուզանդական Եկեղեցում սկզբնապես Ավետարանների մագաղաթները ներկել մանուշակագույն։

Կաթոլիկ Եկեղեցու կարդինալների և Հայ Եկեղեցու եպիսկոպոսների մատանիների կարմրամանուշակագույն մեղեսիկե քարը խորհրդանշում է զսպվածություն, իսկ Հայ Եկեղեցու կաթողիկոսի, եպիսկոպոսների ու ծայրագույն վարդապետների մանուշակագույն ծաղկյա փիլոնը և կաթողիկոսի ու եպիսկոպոսների սքեմի թևքերի ու աստառի մանուշակագույնը՝ հոգևոր իշխանություն։ Մանուշակագույն է նաև Գարեգին Բ կաթողիկոսի տարբերանշանը։

եթե փարավոնը շատ երիտասարդ էր ու դեռ մորուք չուներ, անգամ նույնիսկ թագուհիները, ժողովրդին ներկայանում էին կեղծ մորուքով՝ իբրև նշան բարձր դիրքի և իշխանության, իսկ սովորական մահկանացուները մորուք պահելու իրավունք չունեին։ Մորուքի հանդեպ նման վերաբերմունքի լավագույն վկայությանը հանդիպում ենք Ծննդոց գրքում, երբ Հովսեփին պետք է ներկայացնեին փարավոնին. «Փարավոնը մարդ ուղարկեց ու կանչել տվեց Հովսեփին։ Հանեցին նրան բանտից, երեսն ածիլեցին, փոխեցին նրա պատմուճանը, և նա ներկայացավ փարավոնին» (Ծն. ԽԱ 14)։ 

Համարյա բոլոր կրոններում, բացառությամբ բուդդիզմի, մորուքը եղել է հոգևորականության ատրիբուտը, որովհետև համարել են, որ այն Աստծո պատկերի մի մասն է։ Սուրբ Գրքից գիտենք, որ Աստված առաջինը ստեղծեց Ադամին, այսինքն՝ տղամարդուն. «Մարդ ստեղծենք Մեր կերպարանքով ու նմանությամբ» (Ծն. Ա 25), և քանի որ տղամարդու դեմքը հասունացման շրջանում սկսում է մազակալել, ուստի համարել են, որ Աստված ևս բեղ ու մորուք ունի, և ուրեմն չարժե ազատվել Աստծո պարգևած շնորհից, այլապես մորուքը սափրած տղամարդը կնմանվի կնոջ, իսկ դա նշանակում է հրաժարում տղամարդկությունից։ Ժամանակին նման տղամարդուն թույլ չեն տվել եկեղեցի մտնել, առավել ևս վանք գնալ, քանի որ մորուքը հատկապես վանականությանն էր պատշաճում։ 

Ի սկզբանե հրեաների, ինչպես նաև արևելյան շատ ժողովուրդների տղամարդկանց մորուքը եղել է առնականության խորհրդանիշ և հպարտության առարկա. մորուք կտրելը կամ խուզելը ընկալվում էր որպես պատվազրկություն։ Հին Ուխտում շատ տեղիներ կան, որոնք վերաբերում են մորուքին, անգամ՝ օրենք, որում խոսվում է այն մասին, որ չի կարելի մորուքի հետ վարվել որպես պերճանքի առարկայի, չի կարելի անհարկի կտրել կամ խուզել մորուքը. «Ձեր գլխի մազերը մի՛ հյուսեք և ձեր մորուքին ձև մի՛ տվեք» (Ղևտ. ԺԹ 26)։ Մորուքը սափրել կարող էին միայն վշտի դեպքում և կամ  մաշկային որևէ հիվանդության, օրինակ՝ բորոտության ժամանակ. «Մաքրվածը թող լվանա իր զգեստները, ածիլի իր մարմնի բոլոր մազերը, լվացվի ջրով և դրանից հետո թող մաքուր համարվի... և իր վրանից դուրս ապրի յոթ օր։ Յոթերորդ օրը նա թող (կրկին) ածիլի իր մարմնի բոլոր մազերը. և՛ գլուխը, և՛ մորուքը...» (Ղևտ. ԺԴ 8-9), «Երբ ես լսեցի այս խոսքերը, պատառոտեցի իմ հագուստները, փետեցի իմ մազերն ու մորուքը և այդպես նստեցի սգի մեջ» (Բ Եզր. Թ 3)։ Երբ Աստված որոշեց պատժել իսրայելացիներին, պատվիրեց Եզեկիելին. «Դո՛ւ էլ , մարդո՛ւ որդի, հեսանով սրված սուսե՛ր առ՝ վարսավիրների ածելուց ավելի սուր, ձե՛ռքդ առ այն, քաշի՛ր գլխիդ ու մորուքիդ վրայով...» (Եզեկ. Ե 1)։ Հրեական միջավայրում մորուքը եղել է ողջույնի, երդման, օրհնանքի, նույնիսկ ամոթի ու անեծքի խորհրդանիշ։ Ոտնձգությունը մորուքի դեմ ընկալվել է որպես անձի նսեմացում, քանի որ մորուքը, ինչպես արդեն գիտենք, արժանապատվության խորհրդանիշ է։ Մորուքի մասին հինկտակարանյան այս պատկերացումները հաստատվում են պահպանված հնագույն եգիպտական ու ասորական հուշարձաններով, որոնցում հրեաները բացառապես պատկերված են մորուքով։ 

Ի տարբերություն Հին Կտակարանի՝ Նոր Կտակարանում մորուքի մասին ոչ մի խոսք չկա, որն աղերսվի Քրիստոսի ուսմունքի հետ։ Այս լռությունը նշանակում է, որ մորուք պահել-չպահելը փրկագործության հետ ոչ մի կապ չունի։ Միակ ցուցումը, որ վերաբերում է տղամարդու և կնոջ արտաքինին, այն էլ հպանցիկ կերպով, առանց մորուքի մասին խոսք ասելու, Պողոս առաքյալինն է. «Եվ բնությունն իսկ չի՞ ուսուցանում ձեզ, որ եթե տղամարդը երկար մազերով է, այդ անարգանք է նրա համար, բայց կինը, եթե երկար մազերով է, այդ պատիվ է նրա համար, որովհետև մազերը քողի փոխարեն են տրված նրան» (Ա Կոր. ԺԱ 14)։ Մնում է ենթադրել, որ առաջին քրիստոնյաների համար մորուք պահել-չպահելը խնդիր չի եղել։ 

Քրիստոնեական պատկերագրության մեջ մորուքի պատկերման ամենավաղ օրինակը Տուրինյան վարշամակն է, որտեղ երևում է, որ Հիսուս Քրիստոսը մորուք է ունեցել։ Եվ դա բնական է. քանզի գիտենք, որ հրեական միջավայրում տղամարդը չէր կարող առանց լուրջ ու հիմնավոր պատճառների սափրել մորուքը։ Պատկերն այլ է եղել Հունաստանում ու Հռոմում։ Անտիկ շրջանի պահպանված հուշարձանները հուշում են, որ այս երկրներում մորուքը միայն փիլիսոփաների ու իմաստունների, ժամանակի ընկալմամբ՝ խենթերի, ատրիբուտն է եղել։ Միայն հետագայում՝ արդեն մեր թվարկության 2-րդ դարում է, որ մորուքը դարձավ նաև կայսրերի ատրիբուտը։ Այդ են վկայում կայսրերի պահպանված արձանները՝ սկսած Ադրիանոս կայսրից (117-138), որի գահակալության օրոք էլ մորուքը ձեռք բերեց իշխանության խորհրդանիշի կարգավիճակ։ 

Քրիստոնեական մշակույթում, 2-րդ դարից սկսած, Եկեղեցու հայրերը եղել են մորուք պահելու ջատագով։ Մորուքին  անդրադարձել է Ալեքսանդրիայի պատրիարք սբ Կղեմես Ալեքսանդրացին (150-215) իր «Դաստիարակ» աշխատությունում. «Աստված կամեցել է, որ կինն ունենա հարթ մաշկ և միայն գլուխը զարդարված լինի բնատուր ու փարթամ մազերով։ Իսկ տղամարդուն, ինչպես առյուծին, Արարիչը մորուքով է զարդարել, առնական տեսք տվել կրծքավանդակի մազածածկույթով՝ որպես ուժի և գերակայության նշան... Ուստի անպատվություն է պղծել առնականության խորհրդանիշը՝ մազոտությունը»։ Ի պաշտպանություն մորուքի է հանդես գալիս նույն ժամանակաշրջանի մեկ այլ եկեղեցական հայր, բազում աշխատությունների հեղինակ, «լատին աստվածաբանության հայր Տերտուղիանոսը։ Նա մորուքի սափրումը համարում է թեթևամտություն և համեստության հանդեպ արհամարհանք։ Նրա կարծիքով՝ տղամարդը պետք է ընդունի իրեն այնպիսին, ինչպիսին Աստված է ստեղծել, և որ մորուքը խորհրդանշում է տղամարդուն Աստծուց տրված իշխանությունը։ Մորուքն Աստծո պարգև էր համարում նաև Օգոստինոսը (4-րդ դ.)։ Կարթագենի 4-րդ ժողովը (397 թ.) ևս սահմանում է, որ հոգևորականը չպետք է խնամք տանի իր մազերի մասին և չպետք է խուզի իր մորուքը։ Նույն որոշումը հաստատում է 4-րդ դարի «Առաքելական սահմանադրությունը»՝ հենվելով Ղևտական գրքի ցուցումների վրա։

Սակայն միջնադարի կեսերից Հռոմեական Եկեղեցու հոգևորականությունը սկսեց հրաժարվել մորուքից՝ պատճառաբանելով, թե մորուքը ոչ մի կապ չունի փրկության հետ։ Այդ տեսակետը հաստատվեց նաև 1119 թ. Տուլուզի ժողովում։ Երկրորդ փաստարկն էլ այն էր, որ հաղորդության ժամանակ բեղն ու մորուքը խանգարում են սկիհից օգտվելուն, ինչպես նաև այն մտայնությունը, թե մորուքն ու մեղքը կապված են իրար հետ և որ Աստված մորուքը տվեց Ադամին որպես պատիժ։ Աստծո կողմից ստեղծված առնականության ու գեղեցկության դրական խորհրդանիշը այսպիսով վերափոխվեց մեղսագործության բացասական նշանի, քանի որ, ըստ վերջին տեսակետն ունեցողների, «մորուքի մազերը սնվում են ստամոքսի ավելցուկով»։ Ուրեմն՝ որքան երկար է մորուքը, այնքան մեծ է մեղքը, ուստի պետք է հրաժարվել մեղքից և դառնալ մաքուր ու հնազանդ, ինչպես հրեշտակները, որոնք միշտ երիտասարդ են։ Սակայն Վերածննդի հենց սկզբնական շրջանում իտալական հանրության մեջ կրկին նորաձև դարձավ մորուք պահելը։ Հռոմեական Եկեղեցին անշուշտ չէր կարող չազդվել դրանից։ Ուստի 16-րդ դարում՝ Հռոմի Կղեմես 7-րդ պապի գահակալության շրջանից, սկսեցին կաթոլիկներն արդեն մորուք պահել։ Երկու դար հետո՝ 18-րդ դարում, կրկին արգելք դրեցին մորուք պահելու վրա, ինչը գործում է առ այսօր։ Հետաքրքիրն այն է, որ այս օրենքներին չենթարկվեց կաթոլիկ այն հոգևորականությունը, որի ազգային ավանդույթում մորուքը մշտապես եղել է տղամարդու աստվածատուր ատրիբուտը։ Օրինակ՝ հայ և այլ արևելյան (նախկինում արևելյան եկեղեցիների դավանանքն ունեցած) կաթոլիկ եկեղեցիների հոգևորականները ոչ միայն լատինածես չեն, իրենց պատարագներն ու եկեղեցական արարողությունները կատարում են ազգային լեզվով, այլև մորուք են պահում։ Իսկ արևելյան եկեղեցիներում մորուքի հանդեպ վերաբերմունքը միշտ եղել է նույնը և չի փոխվել. այս եկեղեցիների հոգևորականները պարտադիր պահում են մորուք։ 

Իսլամում մորուքին ավելի մեծ ուշադրություն են դարձնում, քան քրիստոնեության մեջ։ Մահմեդականները համարում են, որ քանի որ իրենց մարգարե Մուհամմեդը մորուք է ունեցել, իրենք ևս պետք է մորուք կրեն, և դա վերաբերում է ոչ միայն հոգևորականությանը, այլև իսլամ դավանող բոլոր տղամարդկանց։ Նրանք նաև մեծ խնամք են տածում մորուքի հանդեպ. անփույթ աճած, խճճված ու անխնամ մորուքն անթույլատրելի է, քանզի այդպես է պատվիրել Մուհամմեդը։ Մորուքը տղամարդու և հոգևորականության արժանապատվությունն է։ 

Մորուքը հարգվում է նաև հինդուիզմում, որտեղ այն Բարձրյալի օրհնության և հավատի խորհրդանիշ է։ Մորուք պահում են նաև չինացի տաոյիստ հոգևորականներն ու վանականները։

 Ի տարբերություն վերոնշյալ բոլոր կրոնների՝ բուդդիզմում մորուք պահելն անթույլատրելի է, քանի որ բուդդիստները համարում են, որ մազակույտը էներգիայի և տեղեկույթի ամբար է։ Բուդդիստական հոգևորականի համար մորուքից ու գլխի մազերից ազատումը զրոյացման՝ մաքրագործման գործընթաց է։ Երբ Բուդդան հեռացավ տնից, առաջին բանը, որ արեց, գլուխը սափրելն էր։ Այդ պատճառով էլ բուդդիստ հոգևորականներն ու վանականները, հետևելով Բուդդային, սափրում են ոչ միայն իրենց գլուխը, այլև մորուքը՝ որպես նշան աշխարհային զգացմունքներից ու զգայություններից ազատվելու և մաքուր կյանք վարելու։ Իսկ աշխարհական բուդդիստների վրա այս օրենքը չի տարածվում։ 

բուժիչ հատկությունների և զգլխիչ բուրմունքի, մարդկությանը հայտնի է դեռևս անտիկ ժամանակներից։ Հին Եգիպտոսում նարդոսն աճեցնում էին սրբազան կոչվող «Մանուշակագույն պարտեզ»-ում և որպես բալզամ օգտագործում զմռսումների ժամանակ։ Նրա բուրմունքը համարվում էր կախարդիչ։ Ասում են՝ Կլեոպատրան նարդոսի բուրմունքով էր կախարդում Հուլիոս Կեսարին և Մարկոս Անտոնիոսին։

Հին Հռոմում նարդոսը որպես հոգևոր ու ֆիզիկական մաքրության, հիգիենիկ և հակաբորբոքիչ միջոց (լատիներեն Lavandula նշանակում է լվանալ) օգտագործում էին բաղնիքներում՝ օճառի փոխարեն։ Հետագայում նարդոսի փոշին շաղ էին տալիս եկեղեցիների ու տաճարների հատակին՝ որպես կանխարգելիչ ու բուժիչ միջոց վարակիչ ու ինֆեկցիոն հիվանդությունների դեմ, որովհետև համարում էին, որ նարդոսը մարդուց հեռացնում է վիրուսներն ու համաճարակները։

Միջնադարյան Եվրոպայում նարդոսը եկեղեցու կողմից հռչակվեց որպես սրբազան բույս, համարվեց չարխափան, բուրմունքը՝ հոգեկան խաղաղության և հանգստության, մարմնական ամոքումի գրավական, իսկ գույնի (մուգ մանուշակագույն) շնորհիվ նաև զսպվածության, խոնարհության, իշխանության, հոգևորության և ապաշխարության խորհրդանիշ և կիրառվեց արարողակարգերում, մասնավորապես ձեռնադրությունների ժամանակ։ Բոլոր վանքերի տարածքներում սկսեցին մշակել սրբազան նարդոս։ Բույսի ծաղկաբույլը, տերևը և ցողունը փոշիացրել և օգտագործել են մոմերի մեջ, դեռ չբացված ծաղկաբույլերից ստացել յուղ, որը մեծ քանակությամբ օգտագործվում է օճառի և օծանելիքի արտադրության մեջ։

Համարել են, որ նարդոսը նաև օգնում է ինքաճանաչողությանը, ուժերի և էներգիայի արագ վերականգնմանը, նվազեցնում է ագրեսիան, վանում չար ուժերը , բուժում է նախանձը, խթանում երկարակեցությունը։

Դեռևս հնում այս բույսի մասին բազում լեգենդներ ու պատումներ են հորինվել։ Դրանցից մեկում ասվում է, որ Աստված Ադամին ու Եվային դրախտից արտաքսելիս նրանց մի քանի բուժիչ ու հոտավետ բույսեր նվիրեց՝ մեղմացնելու համար նրանց տառապանքներն ու վիշտը։ Դրանցից մեկն էլ նարդոսն էր։

Մեկ այլ լեգենդի համաձայն՝ ինչ-ինչ պատճառներով նարդոսը կորցնում է իր բուժական ու բուրելու հատկությունները։ Սակայն, երբ Տիրամայրը քարանձավի մոտակա թփերի վրա չորացնում է մանուկ Հիսուսի տակաշորերը, դրանք սկսում են նորից բուրել։

Եվ առ այսօր նարդոսը՝ որպես նաև սիրո խորհրդանիշ, բուրում ու բժշկում է։

գավաթիկով, հաստ պտղամաշկում դասդասված է հյութեղ, թափանցիկ 400-800, ավելի խոշորներում՝ 1000-1200 հատիկ, որոնց «կույտերը» միմյանցից բաժանված են բարակ թաղանթավոր միջնապատերով։ Նռնենիները հողի և խնամքի նկատմամբ քմահաճ չեն, սակայն արևասեր են, ուստի խիստ կլիմայական գոտիներում չեն աճում։

Նռնենու ծաղիկները ոչ միայն զարմանալի գեղեցիկ են, այլև դրանց չորացրած թերթիկներից պատրաստում են թեյ, որը ոչ միայն օգտակար է, այլև ունի խիստ հաճելի տտիպ համ։ Իսկ հատիկների թթվանուշ հյութը ծարավը հագեցնող հրաշալի ըմպելիք է։ Նռան հյութն ու չորացրած հատիկներն օգտագործում են մի շարք ճաշատեսակներում, պտղամաշկից ու արմատներից պատրաստում են բուժիչ եփուկներ, այն նաև հրաշալի ներկանյութ է, օգտագործվում է նաև կոսմետիկ նպատակներով։ Նուռը լայնորեն օգտագործվում է նաև գինեգործության մեջ։

Նուռն արևելյան ժողովուրդները համարել են բոլոր պտուղների արքան՝ ոչ միայն նրա՝ քիմքին հաճելի համի, բուժիչ հատկությունների, արտաքին գունաթույրերի ու նիստավորումների, ներքին՝ հատիկների ճարտարապետական ինքնատիպ կառույց հիշեցնող տեսքի, այլև գլխամասում գտնվող թագանման հավելույթի պատճառով՝ այն ամենևին պատահականություն չդիտելով։ Տեսակետ կա, որ արքայական թագի նախատիպը հնում վերցրել են նռան «թագից», իսկ որմնաշարվածքի որոշակի տեսակը՝ հատիկների՝ միմյանց ագուցվելու կերպից։

Մերձավոր ու Միջին Արևելքին նուռը հայտնի էր դեռևս Ք. ա. 12-7-րդ դդ.-ում։ Մեծ համբավ ուներ կարթագենյան նուռը։ Այս պատճառով էլ հին հռոմեացիները նուռը կոչեցին Malum punicum՝ «կարթագենյան (փյունիկյան) խնձոր», և malum granatum՝ «հատիկավոր խնձոր»։ Վերջինս հետագայում ավելի մեծ տարածում գտավ, և շատ ու շատ ժողովուրդներ փոխառան հենց «granatum» տարբերակը (անգլ. pomegranate, գերմ. granatapfel, իտալ. - melograna, իսպ. granada, ֆր. granade, ռուս. гранат և այլն)։ Իսկ պարսիկները, ինչպես նաև պարսկալեզու մյուս ժողովուրդները նուռը կոչում են անար (anar), որ նշանակում է կարմրահատ, հրակերտ, հրահատ։ Ի դեպ, կարծիք կա, որ նռան հայրենիքը հենց Պարսկաստանն է։ Իսկ հայերեն «նուռն» բառը, ըստ Մագիստրոսի, առաջացել է «կուռ» բառից, ինչը Հ. Աճառյանը հավաստի չի համարում։

Նուռը, վաղնջական ժամանակներից ի վեր, ունեցել է նաև առանձնահատուկ ու հարուստ սիմվոլիկա։ Դա մեծապես պայմանավորված է եղել նռան գունային երանգներով (մուգ մոշագույնից մինչև բաց կանաչավարդագույն), յուրօրինակ ծավալաձևով, բազմահատիկների «ճարտարապետական» կառուցվածքով ու միասնականությամբ։

Ըստ հին հույների՝ նռնենին աճել է բուսականության աստված, խաղողագործության ու գինեգործության հովանավոր Դիոնիսիոսի արյան միջից, փյունիկեցիների համար ունեցել է կենաց ծառի խորհրդանիշ։ Նուռը՝ որպես պտղաբերության, մաքրագործության խորհրդանիշ, բուդդիզմի երեք սրբազան պտուղներից մեկն է՝ ցիտրուսների և դեղձի կողքին։ Նուռը ձոնված էր հունական սիրո և գեղեցկության աստվածուհի Ափրոդիտեին (հռոմ. դիցարանում՝ Վեներա), ինչպես և՝ մայրության և հողագործության աստվածուհի Հերային (Յունոնա)։ Սկանդինավյան ժողովուրդների ավանդության մեջ նուռն է համարվում դրախտի արգելված պտուղը։

Նուռը պտղաբերության, առատության, մեծահոգության, մաքրագործության ընդհանրական խորհրդանիշ է։ Նուռը գլխին «թագ» ունենալու պատճառով համարվել է նաև վերին իշխանության նշան, իսկ պտղի՝ հաստ կեղևի մեջ պարփակված բազմաքանակությունը խորհրդանշել է տիեզերքը՝ մոլորակներով ու աստղերով։

Նռան սիմվոլիկան բավականին տարողունակ է նաև քրիստոնեության մեջ. այն մեր Տիրոջ՝ Հիսուս Քրիստոսի խորհրդապատկերն է՝ Իր՝ գավաթում հեղված արյամբ, իսկ կերպարվեստում, երբ պատկերել են Տիրոջը՝ նռով, արտահայտել են Քրիստոսի հարության գաղափարը։ Նուռը խորհրդանշում է Աստծո շնորհների բազմազանությունը, Եկեղեցին՝ իր բազմաթիվ հոտով՝ գլուխ ունենալով թագակիր Տիրոջը։

Նուռը, և՛ իր հորհրդանշական իմաստով, և՛ որպես ազգային զարդամոտիվ, լայն տարածում է ունեցել հայկական ճարտարապետության, գորգագործության, կիրառական արվեստի շատ տեսակների, մանրանկարչության մեջ (Գրիգոր Խլաթեցու, Թորոս Տարոնացու, Թորոս Ռոսլինի նկարազարդած, Հաղպատի և այլ Ավետարաններ)։ Հայ Եկեղեցու խորանների մեկնություններում նռնենիները նմանեցվում են մարգարեների խոսքին, որոնք, առակի պես իրենց հաստ ու դառը կեղևով ծածկում են քաղցրության Ավետիսը, անմահության պտուղը՝ Քրիստոսին։

Հայաստանում նուռն ինչպես անցյալում, այսօր ևս կիրառվում է բուժական նպատակներով, իսկ նռան գինին մշտապես իր ուրույն տեղն է ունեցել և ունի հայկական գինեգործության մեջ։

Նուռը՝ որպես Հայաստանում տարածված պտուղներից մեկը, մշտապես գրավել է հայ նկարիչներին ու քարագործ վարպետներին, իսկ որպես բանաստեղծի, ստեղծագործող անհատի հոգեկան աշխարհի բազմանիստ արտահայտություն՝ տեղ գտավ նաև Սերգեյ Փարաջանովի հանրահայտ ֆիլմում։ Արդի հայ կերպարվեստում՝ մասնավորապես նատյուրմորտի ժանրում և կիրառական արվեստում, խիստ տարածված է նռան պատկերումը։ Որպես հայկական հուշանվեր՝ մեծ տարածում ունեն փայտից և կերամիկայից, պատրաստված նռան նմուշները, քիչ չեն նաև արծաթե զարդանախշերը։ Նռան և նռնենու պատկերումները տարածված են նաև բուն եկեղեցական արվեստում։ Թվարկումը չերկարացնելու համար բերեմ լոկ մի քանի նմուշ, որոնք պահպանվում են Մայր Աթոռ Սբ Էջմիածնում։ Օրինակ՝ սբ Գր. Լուսավորչի Աջի «թեղանիքի» վրա փորագրված ծաղկազարդերը նռան տեսք ունեն, և ամենևին էլ պատահական չէ, որ դրանց թերթերն ագուցված են ամբողջապես նռնաքարերով՝ թերևս ընդգծելու համար Աջի հատուկ «իշխանություն» ունենալու հանգամանքը։ Նռան պատկեր ունի նաև Գանձատանը պահպանվող 18-րդ դարի մի պանակե՝ ագուցված նռնաքարերով ու մեղեսիկներով, որոնք, ինչպես գիտենք, իրենց գունաթույրերով մոտ են նռնաքարերին։ Այստեղ է պահպանվում նաև նռներ պատկերող զարդանախշերով մի փորուրար (19-րդ դ.), ինչպես նաև Փիլիպոս կաթողիկոսի արծվագորգը (1651 թ.) և այլն։

2015 թ. Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ Ծայրագույն Պատրիարք և Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի տնօրինությամբ հաստատվեց մի նոր օրհնության կարգ՝ նռնօրհնություն, որն առաջինը կատարեց հենց ինքը՝ Հայոց 132-րդ հայրապետը։ Եվ այսպես՝ ամեն տարի՝ Ամանորի գիշերը` ժամը 00.30-ին, ինչպես Մայր Աթոռ Սբ Էջմիածնում, այնպես և Հայ Եկեղեցու բոլոր եկեղեցիներում գոհաբանական մաղթանքի ավարտին կատարվում է նռնօրհնեքի արարողություն:

երջանիկ թիվ, աշխարհի հիմքը, այն ութ հենարանները, որոնք պահում են մոլորակը և լույսի ութ կողմերը։ Չինական առասպելի համաձայն՝ գոյություն ունեն 8 դաոսյան անմահներ (գերբնական ուժեր)։

Եգիպտացիներն ութը համարում էին Տոտ աստծո խորհրդանիշը և տիեզերական այն թիվը, որի միջոցով հնարավոր է հաղորդակցվել վերին ուժերի հետ։ Հունաստանում ութը Դիոնիսոս-Բաքոսի և Հերմես աստվածների խորհրդանիշն էր։

Հինդուիզմում 8-ը աշխարհի կարգուկանոնի, հարստության և առատության խորհրդանիշ է։ Ութ կերպարանք ունի հարստության և բարգավաճման աստվածուհի Լակշմին։ Այս կրոնի հետևորդները համարում են, որ գոյություն ունեն հարստության ութ տեղանք և ուղղությունների ութ պահապան։ Ճապոնական սինտոիզմում ութը երջանկության թիվ է և նշանակում է բազմակիություն։ Բուդդիզմում ութը խորհրդանշում է Բուդդայի ուսմունքը, «Օրենքի անիվը» (ըստ այս ուսմունքի՝ 2500 տարին մեկ օրենքի անիվը կարող է կանգ առնել և կյանքը երկրի վրա ավարտվել)՝ իր 8 հենաճաղերով, մարմնավորում է «Ազնիվ ությակի ճանապարհը» (Բուդդայի նշած տանջանքները դադարեցնող և սանսարայից ազատող ճանապարհը, կարևորվում են ութ ձեռքբերումները)։ Այս կրոնում գոյություն ունեն ութ մեծ արարածներ, ութ գիտակցություններ, ութ բարենպաստ խորհրդանիշներ։ Չինական օրացույցով՝ Բուդդան ծնվել է 4-րդ ամսի 8-րդ օրը։ Իսլամում Ալլահի գահը պահում են ութ հրեշտակներ, դրախտն ունի ութ դարպաս։

Սկանդինավյան ավանդույթում 8-ը պահպանիչ խորհրդանիշ է, իսկ ըստ գնոստիկների՝ խորհրդանշում է աշխարհի արարումը։ Նումերոլոգիայում ութը խորհրդանշում է հոգևոր և նյութական էներգիայի միջև հավասարակշռումը, սկզբի ու վերջի միավորումը, կյանքի ու մահվան սահմանը։ Ութն այն է, ինչ գտնվում է կատարելությունից (7-ից) անդին։

Հրեական ավանդությունում ութը նոր ժամանակաշրջանի կամ նոր կարգի թիվն է, քանի որ այն անմիջապես հաջորդում է 7-ին, որը նշանակում է սկսվածի ավարտ։ Նման մի օրինակ է Նոյը։ Երբ ողջ երկիրը ողողված էր ջրերով, հենց Նոյը՝ «ութերորդ անձը» (Բ Պետ. Բ 5), դուրս եկավ և իր վրա վերցրեց կյանքի նոր դարաշրջանի պատասխանատվությունը։ Աստծո ուխտերը Աբրահամի հետ ութն են (սկզբնապես յոթը, իսկ ութերորդը Իսահակի խորհրդանշական «հարությունն» է մեռելներից)։ Աստված պատվիրեց հրեաներին, որ արու զավակներին թլփատեն նրանց ծննդյան ութերորդ օրը որպես Աստծո հետ ուխտի նշան։

 Հրեական Խանուկա տոնը նշվում է 8 օր շարունակ։ «Երգ երգոց»-ն ունի ութ երգ, Եղիսեն կատարեց ութ հրաշքներ, Սոփոնիայի մարգարեության տողերի քանակը, որը հավասար է 3168-ի, 8-ի բազմապատիկ է, այսինքն՝ 8 x 396։

Ութը քրիստոնեության մեջ խորհրդանշում է հարություն և վերածնունդ, նոր դարաշրջանի սկիզբ. այն Քրիստոսի հարության և կիրակի օրվա (ութերորդ օրվա) խորհրդանիշն է։ Հիսուսը հարություն առավ կիրակի՝ շաբաթվա առաջին օրը, որը նաև ութերորդ օրն է։ Աստվածաշնչում կան հարության ութ տարբեր դեպքեր, որոնցից երեքը Հին Կտակարանում են, երեքը՝ Ավետարաններում, իսկ երկուսը՝ «Գործք առաքելոց»- ում։

Ընդունված է ասել, որ ութը Հիսուսի անձնական թիվն է։ Ըստ գեմատրիայի (Աստվածաշնչի բառերի թաքնված իմաստները բացահայտելու հրեական ավանդական մեթոդ, որը տառերը թվային արժեքների է վերածում)՝ եթե թվերով արտահայտենք հունարեն «Քրիստոս» բառը, կստացվի 1480 (8х185), «Տեր»-ը՝ 800 (8х100), «մեր Տեր»-ը՝ 1768 (8х221), «Փրկիչ»-ը՝ 1408 (2 x 8 x 88), «Մեսսիա»-ն՝ 656 (8х82), «Որդի»-ն՝ 880 (8х110)։

Հնում Արևմուտքում մկրտության ավազանները հաճախ ունենում էին ութ նիստեր, ինչը նշանակում էր մահ ու վերածնունդ, «ամբողջական» համարվող յոթ օրերի ավարտ, ութերորդ օրով՝ կյանքի վերսկսում և մուտք նոր կյանք որպես Եկեղեցու անդամ։ Մկրտության նման ավազանները նաև նորացման խորհրդանիշ էին։

Ութը քրիստոնյաների համար նաև ուրախության թիվ է. Բառնաբասի թղթում, որը գրվել է 2-րդ դարի սկզբներին, կան այսպիսի խոսքեր. «Ինչո՞ւ ենք մենք պահում ութերորդ օրը ուրախության համար. այդ ժամանակ Հիսուսը մեռելներից հարություն առավ...»։

Եվագրյան մեղսածին խորհուրդները կամ դևերը նույնպես ութն էին (բղջախոհություն, որկրամոլություն, արծաթասիրություն, տրտմություն, ձանձրույթ, բարկություն, սնափառություն, ամբարտավանություն), որոնք հետագայում վերածվեցին յոթ մահացու մեղքերի ուսմունքին։

Ութը, լինելով հավերժության ու անսահմանության խորհրդանիշ, մաթեմատիկայում նույնպես անսահմանության նշանն է՝ պառկած 8 թվանշանի տեսքով (∞)։

Ութաթև աստղը շումերական Իշտար (կամ Ինաննա) աստվածուհու նշանն էր, իսկ քրիստոնեության մեջ երբեմն կոչվում է «Բեթղեհեմի աստղ» և գործածվում քրիստոնեական պատկերագրության մեջ՝ խորհրդանշելով այն աստղը, որն առաջնորդեց մոգերին դեպի Քրիստոսի ծննդյան մսուրը։ Ուստի այն կարելի է տեսնել Սբ Ծննդյան և Աստվածածնի սրբապատկերներում ու մանրանկարներում։ Հատկապես հայտնի են ռուսական «Անկեզ մորենի» կոչվող սրբապատկերները, որոնցում Աստվածամայրը, խորհրդանշելով անկեզ մորենին, պատկերված է ութաթև աստղի ներսում։

բուսական կյանքի վերազարթոնքը, հողի պտղաբերությունը, կյանքի ու մահվան անբացատրելի գաղտնիքը։ Պսակները լինում էին աստվածապատկան, թագավորական (թագեր), փառքի, մեծարանքի, ծիսական, հարսանեկան, թաղման և այլն։ Ծաղիկներից և տերևներից հյուսված պսակը, որ հագցվում է մարդու գլխին, հաղթանակ և կենսական էներգիա ենթադրող թագ էր։ Պսակի ձևը՝ օղակի և շրջանի միավորված խորհրդանիշներով, և նրա՝ գլխի գագաթին տեղադրվելու պարագան այնքան կարևոր էին համարվում Եգիպտոսում, որ այսպիսի պսակ կրելու իրավունք ունեին միայն աստվածներն ու թագավորները։ Հին Հունաստանում պսակները պատրաստվում էին աստվածների, իսկ հետո նաև թագավորների համար՝ որպես պահպանիչ ուժ։ Աստվածների ու թագավորների պսակները հետագայում ինչպես Հունաստանում, այնպես էլ Բյուզանդիայում սկսեցին պատրաստել ոսկուց։ Պսակը նաև առնչվում է զոհաբերությանը. զոհերին ևս զարդարում էին ծաղկեպսակներով՝ որպես նշան սրբացման։ Հեթանոսական պաշտամունքի նվիրյալներն ու նրանց հետևորդներն իրենց նույնականացնում էին որոշակի աստծո հետ և գլխներին դնում սրբազան համարվող բույսերից ու ծաղիկներից պսակ։ Օլիմպիական խաղերի հաղթողների պարանոցներից աստվածներին նվիրաբերվող ծաղիկներից ու բույսերից հյուսված ծաղկեպսակներ էին կախում։ Օրինակ՝ Զևսին նվիրաբերում էին ձիթենու կամ մաղադանոսի, Պոսեյդոնին՝ սոճու, Ապոլոնին՝ դափնու պսակ։ Պսակներն ունեին այն խորհուրդը, որը վերագրվում էր այն բույսին, որից հյուսվում էր պսակը։ Պսակներ էին նվիրում նաև հարսնացուներին։ Հարսի գլխին դրված պսակը խորհրդանշում էր նոր սկիզբ, ուրախություն, երջանկություն, պտղավետություն։ Հանգուցյալի համար նախատեսվող պսակները խորհրդանշում էին շնչավորի մահկանացու լինելը, իսկ դրանց օղականման ձևը՝ հավիտենություն և երկարաժամկետ հիշողություն։

Հինդուիզմում մալան (դրասանգ, ծաղկաշղթա) հարգանքի, սիրո ու ուրախության խորհրդանիշ է։ Մալաների կիրառման քարտեզը շատ լայն է. խորհրդանշական ծաղիկներով հյուսված ծիսական դրասանգները, որպես հարգանքի, խոնարհումի ու նվիրումի նշան, տանում են տաճարներ, նվիրաբերում ամուսնացող զույգերին, զարդարում տները, դռները, պատուհանները, կախում սրբազան համարվող կենդանիների վզից և այլն։ Հազարամյակների պատմություն ունեցող այս սովորությունը այսօր ևս անբաժան է հնդկական ամենօրյա կենցաղից։

Եվրոպական շատ երկրներում պսակը արևի, կատարելության, միասնության խորհրդանիշ էր։ Հրեական մշակույթում պսակները ևս եղել են առատության, ուրախության, հարգանքի, մեծարանքի, հաղթանակի, զոհաբերության, ինչպես նաև հարսանեկան ընդհանրական խորհրդանիշ։

Փորձենք անդրադառնալ Հին Կտակարանում «պսակ»-ի գործածության դեպքերին և դրանց խորհուրդներին։ Այստեղ բազմաթիվ անգամներ հանդիպում ենք պսակին՝ որպես Աստծո հանդեպ պատվո և մեծարանքի նշանի. «Սեղան կպատրաստես կարծր փայտից... Դրա չորս կողմը մեկ թզաչափ բարձրությամբ պսակ կդնես և այն չորս կողմից կպատես ոսկով» (Ելք ԻԵ 23, 25)։ Այն, ինչ մատուցվում էր Աստծուն կամ պատրաստվում Աստծո համար, զարդարվում էր պսակներով. «Զոհասեղանի շուրջը պսակ կպատրաստես» (Ելք ԻԷ 3), խնկարկության սեղանի «շուրջբոլորը ոսկե պսակ կպատրաստես։ Պսակի ներքևի մասում, երկու կողմերից մաքուր ոսկուց երկուական օղակներ կպատրաստես» (Ելք Լ 3-4)։

Թագավորական պսակները խորհրդանշում էին Աստծո հովանավորչությունն ու օրհնությունը. «Տիրոջ ձեռքին վայելչության պսակ պիտի դառնաս» (Եսայի ԿԲ 3)։ Թագավորական պսակները պատրաստվում էին նաև թանկարժեք մետաղներից և զարդարվում ակնեղենով. «Նա նրանց թագավոր Մելքումի գլխից վերցրեց պսակը, որի քաշը մի տաղանդ ոսկի էր և զարդարված էր թանկարժեք քարերով» (Բ Թագ. ԺԲ 30)։

Կողմնակի մարդու կողմից թագավորական պսակի յուրացումը համարվում է’ արքայական իշխանության բռնազավթում։ Երբ Դավիթը գրավեց Ռաբաթը, «նրանց Մեղքոմ թագավորի գլխից առավ պսակը» (Ա Մնաց. Ի 2)։ Իսկ երբ այն վերցվում էր մարդուց, ում անարժան էին արդեն համարում, պատվազրկության, գահընկեցության նշան էր. «Մերկացրել է ինձ փառքերից բոլոր, հանել իմ գլխից պսակը նաև» (Հոբ ԺԹ 9), «Նրան պիտի հագցնեմ քո պատմուճանը, պիտի տամ նրան քո պսակն իր ճոխությամբ» (Եսայի ԻԲ 21), «Քեզ նրանց ձեռքն եմ մատնելու, և նրանք կործանելու են քո պոռնկատները, քանդելու են քո կոթողները,... առնելու են քո փառապսակը...» (Եզեկ. ԺԶ 39)։

Պսակը նշանակում է նաև իմաստություն, խորագիտություն. «Իմաստունների պսակը իրենց խորագիտությունն է...» (Առակ. ԺԴ 24)։ Պսակը նաև տոհմական փառքի («Ծերերի պսակն իրենց որդիների որդիներն են..« (Առակ. ԺԷ 6)), շնորհի («...որպեսզի շնորհի պսակ կրես քո գլխին և ոսկե մանյակ՝ քո պարանոցին» (Առակ. Ա 9)) խորհրդանիշ է։

Պսակը նաև զգուշության խորհուրդն ունի. «Եթե նոր տուն կառուցես, պսակ կշինես տանիքի շուրջը, որպեսզի եթե մեկն այնտեղից ընկնի, դու քո տան մեջ սպանություն գործած չլինես» (Բ Օրենք ԻԲ 8)։

Պսակը իշխանության նշան է. «Հովիդայեն բերել տվեց արքայի որդուն, նրա գլխին դրեց պսակը, նրան հանձնեց վկայականը, օծելով թագավոր դարձրեց» (Դ Թագ. ԺԱ 12)։

Որպես զոհաբերության արարողության մաս՝ պսակը հանդիպում է «Գործք առաքելոց»-ում. երբ Լյուստրայում Պողոս առաքյալն ու Բառնաբասը Հիսուսի անունով բժշկեցին ի ծնե կաղ մեկին, հեթանոսները նրանց աստվածների տեղ դնելով՝ փորձում էին նրանց զոհ մատուցել. «Քաղաքի մուտքին կանգնած Դիոսի քուրմը, ցուլեր և պսակներ հասցնելով դռան մոտ, կամենում էր զոհ մատուցել բազմության հետ միասին» (Գործք ԺԴ 12)։

Պսակի խորհրդանիշները մուտք գործեցին նաև քրիստոնեություն՝ Հին և Նոր Կտակարաններում դրա կիրառության ենթատեքստերը հաշվի առնելով։ Մեզ համար ամենազգացմունքային պահը մեր Տեր Հիսուս Քրիստոսի կողմից փառքի պսակի փոխարինումն էր փշե պսակով՝ նվաստացումներով, չարչարանքներով ու մահվամբ՝ հանուն մեղավոր մարդկության փրկության. «Եվ փշերից պսակ պատրաստելով՝ դրեցին նրա գլխին և մի եղեգ՝ նրա աջ ձեռքին» (Մատթ. ԻԷ 29)։ Տիրոջ այդ փշե պսակը դարձավ մեզ՝ քրիստոնյաներիս համար հավիտենական կյանքի պսակ, դարձավ Նրա հետևորդը լինելու ուրախության ու փառքի պսակ. «Ուրեմն, իմ սիրելի՛ և ցանկալի՛ եղբայրներ, որ իմ ուրախությունն ու պսակն եք, այսպես հաստատո՛ւն մնացեք ի Տեր» (Փիլիպ. Դ 1),— ասում է Պողոս առաքյալը։ Նա «պսակ»-ը գործածում է նաև հատուցման իմաստով. «Ով մրցում է, ամեն ինչում ժուժկալ է լինում. նրանք՝ որպեսզի կորնչելի պսակն առնեն, իսկ մենք՝ անկորնչելին» (Ա Կոր. Թ 25)։ «Երանելի է այն մարդը, որ համբերում է փորձության, որովհետև, եթե փորձության մեջ հաստատ լինի, կստանա կյանքի պսակը, որ Տերը խոստացավ իրեն սիրողներին» (Հակ. Ա 12)։ «Մի՛ երկնչիր այն բանի համար, որ պիտի չարչարվես... Եղի՛ր հավատարիմ մինչև մահ, և ես քեզ կյանքի պսակը պիտի տամ» (Հայտ. Բ 10)։

Դեռևս քրիստոնեության արշալույսին պսակը դարձավ նաև ամուսնության խորհրդանիշը, ավելին՝ շատ լեզուներով ամուսնությունը, որ կատարվում է եկեղեցում, կոչվում է պսակադրություն՝ պսակ։

Ամուսնություն-պսակը Հայ Եկեղեցու 7 խորհուրդներից մեկն է։ Եկեղեցում կնոջ և տղամարդու միությունը ոչ միայն օրհնվում և կնքվում է Աստծո անունով, այլև, որպես աստվածատուր շնորհների նշան, հարսի ու փեսայի գլխին պսակ (թագ) է դրվում, ասել է թե՝ զույգերը թագադրվում են իբրև նոր ձևավորվող ընտանիքի տեր և տիկին։ Ընդունված է ասել, որ պսակի կարգը կատարվում է երկրի վրա՝ եկեղեցում, իսկ խորհուրդը՝ երկնքում։ Այդ է պատճառը, որ Մատթեոս առաքյալը զգուշացնում է. «Աստծո միացրածը մարդը թող չբաժանի» (Մատթ. ԺԹ 5-6), քանզի տղամարդու և կնոջ ամուսնությունը նմանեցվում է Իր Եկեղեցու հետ Քրիստոսի միությանը։

Կա նաև տեսակետ, որ ամուսնական պսակը (թագը) խորհրդանշում է Տիրոջ զոհաբերության փշե պսակը։ Եվ ինչպես մեր Տերը անսակարկ հանձն առավ խաչ բարձրանալ հանուն մեր հանդեպ Իր մեծ սիրո, այնպես էլ ամուսնացողներն իրենց անձը հանուն սիրո պետք է անշահախնդրորեն զոհաբերեն միմյանց։

պակաս է եղել, ջուրը որպես կենսական ու մաքրագործող միջոց դարձել է պաշտամունքի առարկա և ծիսական արարողությունների հիմնական ու առանձնահատուկ մաս։ Ըստ հին հավատալիքի, եթե ջուրը մաքրող հատկություն ունի, ապա այն կարող է մաքրել նաև մարդկային մեղքերը։ Ուստի ջուրը որպես ապաշխարության, քավության միջոց մեծ տեղ է գտել հին հրեաների (տե՛ս Ղևտ. ԺԳ 6-7), եգիպտացիների, հույների, Միջագետքի ժողովուրդների, խեթերի, հնդիկների, պարսիկների և այլոց, ինչպես նաև հայերիս մշակույթում (վկան՝ հեթանոսությունից մինչ մեր օրերը հասած Վարդավառի տոնը, որը նվիրված էր սիրո ու գեղեցկության աստվածուհի Աստղիկին, որը նաև ջրերի աստվածուհին էր)։ Ջուրը՝ որպես անցումային վիճակի խորհրդանիշ, կիրառվել է շատ ժողովուրդների առասպելներում, ավանդավեպերում, բանահյուսության մեջ. գետերը կամ ծովերը սահմանազատել են մեռածների ու ողջերի աշխարհները, իսկ շատ հեքիաթներում հանդիպող լճերը ներկայանում են իրական և անիրական աշխարհները միմյանցից բաժանող երկկողմանի հայելիներ։ Շատ աստվածություններ ծնվել են ջրից, ինչպես հայոց Վահագնը՝ ծովից, և կամ քայլում էին ջրերի վրայով։ Լճերի ու աղբյուրների աստվածությունները ավանդաբար լինում էին երիտասարդ և մարգարեական ու բուժական հատկություններով օժտված։ Ընդունված էր համարել, որ նրանք իրենց այդ հատկությունները գործադրում էին, երբ նվերներ էին ստանում (այստեղից էլ առ այսօր գործող այն ավանդույթը, երբ ջրերի ակունքի կամ ցայտաղբյուրների մեջ մետաղադրամներ են նետում և հայտնում իրենց նվիրական ցանկությունները. այս սովորությունը եղել է և կա նաև հայերիս մեջ, օրինակ՝ Գեղարդավանքի խցերից մեկում բխող սառնորակ աղբյուրի «ավազանը» մշտապես լեցուն է մետաղադրամներով)։ Ջրի՝ որպես մաքրագործող միջոցի նկատմամբ հավատն այնքան զորավոր է եղել, որ մտածել են, թե նա ի զորու է իսպառ հեռացնելու ոչ միայն մեղքերը, այլև մոտալուտ չարիքը (հայերիս մեջ առ այսօր էլ պահպանվել է ճանապարհ ընկնողի հետևից ջուր թափելու սովորությունը՝ հետապնդող չարը խափանելու համար)։

Ջուրը համարվել է նաև իմաստության խորհրդանիշ։ Տաոյականության մեջ ջրի պատկերը, որ ճանապարհ է գտնում՝ շրջանցելով արգելքները, թուլության նկատմամբ ուժի հաղթանակի խորհրդանիշ է։ Հոգեբանության մեջ ջուրը ներկայացնում է անգիտակցական էներգիան և դրա խորհրդավոր խորությունն ու վտանգը։ Փութեռանդ ջուրը բուդդիզմում խորհրդանշում է կյանքի հախուռն ընթացքը, իսկ խաղաղ ջրի պարզությունը՝ հայեցողական ընկալումը։

Դժվար է գտնել որևէ ժողովուրդ, որ ջրի պաշտամունք չունենա։ Հնդկական կրոնական երգերի ժողովածուում՝ «Ռիգվեդայում», որը կազմվել է դեռևս մ.թ.ա. 2-3-րդ հազարամյակում, ջուրը փառաբանվում է որպես երկրի վրա ամեն ինչ կրող։ Իրականում դա հենց այդպես է։ Ջուրը ոչ միայն մարդու ֆիզիկական մաքրության, այլև ընդհանրապես նյութական աշխարհի հիմնական ու անփոխարինելի նյութն է, առանց որի կյանք չի կարող լինել։

Դառնանք Աստվածաշնչին։ Ծննդոց գիրքը սկսվում է այսպես. «Ի սկզբանե Աստված ստեղծեց երկինքն ու երկիրը։ Երկիրն անձև ու անկազմ էր, խավար էր տիրում անհունի վրա։ Եվ Աստծո Հոգին շրջում էր ջրերի վրա» (Ծն. Ա 1-2)։ Այստեղից դժվար չէ ենթադրել, որ հնագույն աշխարհի տիեզերագիտության մեջ շատ կարևոր տեղ է զբաղեցրել ջուրը՝ տիեզերաշինության նախնական նյութը, որը կառավարվում է Աստծո խոսքով. «Դու տիրում ես ծովի զորություններին, և նրա ալիքների խռովքը Դու ես հանդարտեցնում» (Սաղմ. ՁԸ 10)։

Աստվածաշնչում հանդիպում ենք ջրի երեք հիմնական նշանակության. 1) ջուրը՝ որպես տիեզերական տարերք, որի կառավարումը պատկանում է միայն ու միայն Աստծուն («Եվ սա ուզողները մոռացել են, որ ի սկզբանե երկինքն ու երկիրը եղել են ջրից և ջրերով են հաստատվել Աստծո խոսքով» (Բ Պետ. Գ 5)), 2) որպես կյանքի աղբյուր և 3) որպես մաքրագործման միջոց։ Ջուրն ունի նաև իրար հակասող խորհուրդներ. մի դեպքում նշանակում է կյանք, մեկ ուրիշում՝ մահ, ջուրն ընկալվում է որպես օրհնություն և դրա հակառակը՝ վիշտ, ջուրն ունի կարգուկանոնի խորհուրդ ու նաև՝ քաոսի։ Ջրհեղեղը մեկնաբանվում է որպես նախնական քաոսի վերադարձ, որին հետևում է ապականված աշխարհի մաքրումն ու նորի ստեղծումը. «Դրա համար էլ այն ժամանակվա աշխարհը ապականվելով կործանվեց ջրհեղեղով» (Բ Պետ. Գ 6)։ Քրիստոնեական մկրտությունը ևս իր մեջ միավորում է ջրի մաքրագործող, տարրալուծող և պտղաբերության խորհուրդները, այն է՝ մեղքի լվացումը, հին կյանքի վախճանը և նորի ծնունդը. «Ճշմարիտ, ճշմարիտ եմ ասում քեզ, եթե մեկը ջրից ու Հոգուց չծնվի, չի կարող Աստծո արքայությունը մտնել» (Հովհ. Գ 5)։ Ջուրը փոխաբերաբար նշանակում է նաև հոգևոր սնունդ. «Ով որ այս ջրից խմի, նորից կծարավի, բայց ով որ խմի այն ջրից, որ Ես եմ տալու նրան, հավիտյան չի ծարավի» (Հովհ. Դ 13)։ Այն նշանակում է նաև փրկություն, ինչպես երևում է մեր Տեր Հիսուս Քրիստոսի՝ սամարացի կնոջն ուղղված հետևյալ խոսքում. «Իսկ այն ջուրը, որ Ես նրան տալու եմ, նրա մեջ կլինի բխող ջրի աղբյուր՝ հավիտենական կյանքի համար» (Հովհ. Դ 14)։

Ջուրը՝ որպես ծնունդ պարգևող ու մաքրագործող նվիրական նյութ, կարևոր տեղ ունի քրիստոնեական եկեղեցու ծիսական կյանքում։ Քրիստոնյայի մկրտությունը՝ իբրև քրիստոնյա ծնունդը, կատարվում է ջրով՝ այն նյութով, որից ծնվում է ամեն կյանք։ Սբ Ծննդյան տոնի օրը կատարվում է Ջրօրհնեքի արարողություն, որով օրհնվում է ջուրը և բաշխվում հավատացյալներին։ Օրհնված ջուրը հավատացյալները գործածում են հոգու և մարմնի բժշկության համար։ Սբ Պատարագի ժամանակ նույնպես ջուրը տեղ ունի. պատարագիչը երկու անգամ՝ արարողության սկզբում և Վերաբերումից հետո, լվանում է ձեռքերը ջրով։ Ավագ հինգշաբթի օրը Ոտնլվայի արարողության ժամանակ նույնպես գործածվում է օրհնված ջուր՝ ոտքերի խորհրդանշական լվացման համար՝ ի հիշատակ Վերնատանը Հիսուսի կողմից Իր աշակերտների ոտքերը լվալու։

դեռևս հեթանոս ու բազմաստված աշխարհում, ռեհանը որպես աստվածային զորության խորհրդանիշ կիրառություն է գտել ծիսական արարողակարգերում։ Հին հույներն ու հռոմեացիները ռեհանը համարել են պտղաբերության, առատության, սիրո, ընտանեկան երջանկության խորհրդանշան։

Անուշաբույր, ախորժաբեր համեմունք լինելուց զատ՝ ռեհանը հայտնի է եղել նաև իր բուժական հատկություններով։ Եվ այս երկու հատկությունների համադրությունն էլ թույլ է տվել այն դասել ժամանակի համեմունքային և բուժական բույսերի առաջին շարքում։

Իր հայրենիքում՝ Հնդկաստանում, ռեհանը առ այսօր էլ լոտոսից հետո համարվում է ամենասրբազան բույսը։ Ըստ հնդիկների՝ ռեհանը մաքրում է մարդու սիրտը, պայծառացնում միտքը, օժտում սիրո և աստվածային հավատարմության էներգիայով։ Տանն աճեցվող ռեհանը սրբագործում է մարդու կենսական տարածքը, իսկ ռեհանի տերևը մահացողի համար «անձնագիր» է՝ դրախտ ընկնելու համար։

Եգիպտոսում, որպես անմահության խորհրդանիշ, ռեհանի ճյուղերը դնում էին փարավոնների գերեզմաններում։

Շատ ժողովուրդների ավանդույթներում ու լեգենդներում ռեհանը սիրո ու երջանկության խորհրդանիշ է ։

Եվրոպական երկրներում ռեհանը մեծ տարածում գտավ քրիստոնեության տարածման և ռեհանի հետ կապված սրբազան ավանդության շնորհիվ։ Սրբազան ավանդությունն ասում է, որ երբ Հեղինե կայսրուհին փնտրում էր Հիսուսի խաչափայտը, նրան այնտեղ առաջնորդեցին ռեհանի թփերը, որոնք ասես ամբողջովին գրկել էին խաչի հողաթումբը։ Այս ավանդությունն է նաև մեր Եկեղեցում Խաչվերացի տոնին խաչի ծաղկազարդի մեջ ռեհանի ճյուղերի օգտագործման պատճառը։

կրոնամիստիկական ուսմունքում և ծիսակարգում վարդի թերթերի բազմաքանակությունը խորհրդանշում էր հոգևոր նվիրումի աստիճանները:

Քրիստոնեության մեջ փշապատ վարդը խորհրդանշում է Քրիստոսի չարչարանքները: Տիրամորը հաճախ անվանում են Երկնային, անեղծ Վարդ՝ առանց փշերի՝ ակնարկելով նրա ողջախոհությունը: Ոսկե վարդը Հռոմի պապի խորհրդանշանն է:

Ինչու Պայծառակերպության տոնը կոչվեց նաև Վարդավառ: Վարդավառ կոչվեց վարդի հետ Տիրոջ համեմատությամբ: Ինչպես վարդն է կատարյալ ծաղիկների մեջ, այնպես էլ մարդեղացած Տերը՝ մարդկանց: Ինչպես վարդն է մինչ բացվելը փաթաթված իր պատյանում և բացվելուց հետո է երևում նրա ողջ հմայքն ու գեղեցկությունը, այնպես էլ Տերը մինչ պայծառակերպությունը իր ներսում էր կրում աստվածային զորությունը, իսկ պայծառակերպմամբ ներկայացավ իր ողջ փառքով: Ինչպես վարդն է բուսնում փշերի մեջ, այնպես էլ Տերը ծնվեց հրեաների մեջ և նրանց ձեռքով էլ խաչ բարձրացավ: Ինչպես վարդն է հասակ առնում ու նոր միայն փթթում, այնպես էլ Տերը հասակ առավ, հասավ 30 տարեկանի և նոր միայն ցույց տվեց Իր աստվածությունը: Ինչպես վարդն է բացվելով անուշաբուրում, այնպես էլ Տերը՝ պայծառակերպվելով, և այնքան, որ աշակերտները թմրեցին և ննջեցին: Ինչպես վարդն ունի չորս գուներանգ՝ կանաչ, կարմիր, սպիտակ և դեղին, այնպես էլ Տերը. դեղինը՝ որպես անմեղությունը Իր, սպիտակը՝ աստվածությունը, կարմիրը՝ խաչին հեղված արյունը, իսկ կանաչը՝ գեղեցկությունը հասակի: Ինչպես վարդն է պահպանվում հնգաթև պատյանում, այնպես էլ Տերը՝ Իր մարդկային հինգ կատարյալ զգայարաններով: Ինչպես վարդն է բուժիչ սրտի համար, այնպես էլ Տիրոջ մարմինն ու արյունն են բժշկում մեր հոգին և քավում մեր մեղքերը:

եղբայրը։ Այսպիսով՝ փյունիկի պաշտամունքը ծագել է Հին Եգիպտոսում՝ արևապաշտների կենտրոն համարվող Հելիոպոլիսում։ Այս առասպելական թռչնի կերպարը հետագայում անցնում է հին հույներին, որոնք էլ այն անվանեցին «փյունիկ»։ Հին հույներն այն պատկերացրել են արծվի մեծությամբ, հսկա թևերով, վառ կարմիր կամ հրակարմիր փետուրներով, երկար պարանոցով ու կարմրարծաթավուն երկար ոտքերով։ Ըստ տարածված առասպելի՝ փյունիկը, երբ զգացել է իր մահը, անուշաբույր խոտերից ու ծաղիկներից բույն է պատրաստել և այդտեղ ինքն իրեն այրել է և 3 օր հետո մոխիրներից նորից հառնել։ Այստեղից էլ առաջ է եկել փյունիկի՝ որպես անմահության, հավերժական նորացման, խորհրդանիշը։ Այս թռչնի մասին գրավոր առաջին տեղեկությանը հանդիպում ենք հույն պատմիչ Հերոդոտոսի (մ.թ.ա. 5-րդ դ.) մոտ։ Նա հաղորդում է, որ փյունիկը Արաբիայից է, ապրում է 500 տարի՝ իր ծնողի հետ, իսկ երբ ծնողը մահանում է, փյունիկը նրան տեղափոխում է հայրենիք՝ Եգիպտոս՝ արևի աստծո տաճար, և այնտեղ թաղում։ Իսկ հույն բանաստեղծ Հեսիոդոսը (մ.թ.ա. 8-7 րդ դդ.) գտնում է, որ փյունիկն ապրում է 970 տարի։ Իհարկե այս ամենն առասպել է, մարդկային երևակայության արգասիք, քանի որ գիտական ոչ մի փաստ չկա նման թռչնի իրական գոյության մասին։ Այնուամենայնիվ, չնայած հին եգիպտացիների կողմից հորինված լինելուն՝ այս թռչունն իրեն տրված խորհրդանիշներով՝ դրանց իմաստակրությամբ, սքանչելի է։ Ի դեպ, հին հռոմեացի պատմիչ Կոռնելիոս Տակիտոսը թեպետ փյունիկը համարում է մտացածին թռչուն, սակայն գրում է, որ Եգիպտոսում շատերն են տեսել նրա թռիչքը, իսկ իր հայրենիքում՝ Հռոմում, փյունիկը եղել է հավիտենական կայսրության խորհրդանիշը, որի պատկերը տեղ է գտել նաև հռոմեական մետաղադրամի վրա՝ վերոհիշյալ իմաստով։

Փյունիկը արևի, ժամանակի, վերամարմնավորման, վերաձևության, հավատարմության, կայսրության, դրախտային կյանքի, բարության, հեզության, անարատության ընդհանրական խորհրդանիշ է։

Ի սկզբանե համարվելով արևածագի ու արևամուտի հերթագայության խորհրդանիշը՝ ժամանակի ընթացքում փյունիկը դարձավ նաև մարդկային ոգու, ոգեղենության վերածնության խորհրդանիշ՝ նյութական աշխարհի դեմ մշտապես տարվող պայքարում։ Փյունիկը նաև գթասրտության խորհուրդ ունի, քանի որ ընդունված է համարել, որ փյունիկը սնվում է միայն շաղով ու եղյամով, որպեսզի կենդանական ու բուսական աշխարհին վնաս չպատճառի։ Հետաքրքիր է, որ շատ ժողովուրդներ, ինչպես օրինակ՝ չինացիները, ճապոնացիները, հնդիկները, պարսիկները, գերմանացիները, ռուսները և այլք, ունեն փյունիկի ազգային նմանակները՝ հիմնականում վերոհիշյալ խորհրդանիշներով։ Օրինակ՝ հայերի ու պարսիկների առասպելներում ու հրաշապատում հեքիաթներում կարևոր և միանգամայն դրական դերակատարում ունեն Զմրուխտ ղուշն ու Հազարան բլբուլը, որոնք ներկայանում են նաև որպես բնության զարթոնքի հրաշագործ ուժ, գեղեցկության, արիության, արդարության ու ներդաշնակության խորհրդանիշ։

Հրեաները համարում էին, որ այս թռչնի երկարակեցության գաղտնիքը Աստծո պատվիրանին նրա հնազանդ լինելու մեջ է։ Ըստ հրեական ավանդության՝ փյունիկը դրախտի միակ արարածն էր, որ հրաժարվեց համտեսել արգելված պտուղը։

Մեկ այլ հրեական ավանդության համաձայն՝ փյունիկը ջրհեղեղի ժամանակ լուռումունջ պառկած էր տապանի հատակին և բնավ չէր անհանգստացնում Նոյին՝ ի տարբերություն մյուս կենդանիների։ Եվ Նոյի այն հարցին, թե ինչո՞ւ ուտելիք չի պահանջում մյուսների նման, փյունիկը պատասխանում է, որ չի ցանկանում նրա անհանգստություններին ավելացնել ևս մեկը։ Այս լսելով՝ Նոյն ասում է․ «Քանի որ գնահատելով աշխատանքս՝ կարեկցեցիր ինձ, թող Աստված քեզ հավիտենական կյանք տա»։ Այստեղից էլ նրա՝ հեզության խորհրդանիշ համարվելը։

Ալքիմիայում փյունիկը փիլիսոփայական քարի ստեղծման երեք փուլերից վերջինի՝ բարձրագույնի կամ, գույներով արտահայտված, կարմիրի խորհրդանիշն է։

Դեռևս վաղ Եկեղեցու շրջանից (սբ Կղեմես Հռոմեացի, Որոգինես, Լակտանտիոս և այլն) քրիստոնեության մեջ փյունիկը համարվել է հավիտենական կյանքի, հավատքի, կայունության, անմահության, Սուրբ Հոգու, Տիրամոր, մեր Տեր Հիսուս Քրիստոսի, Նրա սքանչելի հարության խորհրդանիշ։ Փյունիկը պատկերվել է կատակոմբներում, եկեղեցիներում, գերեզմանաքարերին՝ խորհրդանշելով մեռելներից քրիստոնյաների հարություն առնելն ու մահվան դեմ Քրիստոսի հաղթանակը։

Իսկ մեր ժողովուրդը հաճախ իրեն համեմատում է փյունիկի հետ՝ հաշվի առնելով նրա՝ ամեն անգամ ինքնայրումի կրակների, մոխիրների միջից հարություն առնելու պարագան։

ուժերի խորհրդանիշն էր։ Հին հունական առասպելաբանությունում Էոլոս նախահայրն էր համարվում քամիների և բոլոր երաժշտական գործիքների տիրակալը։ Շատ հին ժողովուրդներ ընդունում էին, որ դևերը թռչում են կատաղի քամիների տեսքով, որոնք չարություն ու հիվանդություններ են տարածում։ Չինաստանում քամին ասեկոսեներին էր առնչվում, հետաքրքիր է նաև, որ ասեղնաբուժությունը չինարեն նշանակում է «քամի և ջուր»։ Առավել ընդհանրացված իմաստով՝ քամին փոփոխությունների, անհամապատասխանության, սին խոսակցությունների և անցողիկության խորհրդանիշ է։

Հնդկական «Ուպանիշադ»-ներում քամին զուգորդվում է պարանի, թելի հետ, մարմնավորում անշոշափելին, անմարմինը, անորսալին։ Քամին կրակի հետ խորհրդանշում է լեռների և հրաբուխների աստվածներին։ Նա ժամանակի, տարածության, արագության, ինչպես նաև վերածնության և աստվածային կենարար շնչառության խորհրդանիշ է։ Ճապոնիայում քամին աստվածային հովանավորչության և պաշտպանության խորհրդանշան է։ Մարդկանց համար, որոնք բնակվում են երկրագնդի արևադարձային շրջաններում, ծովի թարմ և ափամերձ քամին բազում հիվանդաբեր բակտերիաներից օդը մաքրող ու զովացնող ուժ է, կյանքի խորհրդանիշ, իսկ անապատային տարածաշրջաններում՝ մահվան իրական շունչ. դա է պատճառը, որ արաբներն այն կոչում են մահվան շնչառություն։ Քամին անկայունության ու անսպասելի փոփոխությունների հավերժ ակունք է համարվել, ինչպես նաև՝ թշնամանք։

Քրիստոնեության մեջ քամին բազմաթիվ նշանակություններ ունի՝ թե՛ դրական, թե՛ բացասական։ Այն առաջին հերթին Սուրբ Հոգու խորհրդանիշն է, Աստծո գերակայությունը, Նրա իշխանությունն ու դատաստանը արարածների վրա։ Մեր Տեր Հիսուս Քրիստոսն ուսուցանեց մեզ, որ Աստծո Հոգին է մեզ կյանք տալիս. «Ճշմարիտ, ճշմարիտ եմ ասում ձեզ. եթե մեկը ջրից ու Հոգուց չծնվի, չի կարող Աստծո արքայությունը մտնել, որովհետև մարմնից ծնվածը մարմին է, իսկ Հոգուց ծնվածը՝ հոգի... պետք է քեզ վերստին ծնվել, որովհետև քամին ուր ուզում է՝ փչում է...» (Հովհ. Գ 5-8)։

Աստված քամու ստեղծիչն ու կառավարողն է։ Աստծո հզոր ու վերին իշխանությունը արտահայտվում է նրանում, թե ինչպես է Նա սավառնում քամու վրա. «Լույսը կրեցիր ինչպես վերարկու, երկինքը փռեցիր վրանի պես, Քո վերնահարկը հաստատեցիր ջրերի վրա։ Երթևեկում է Նա ամպերի մեջ և շրջում քամիների թևերին» (Սաղմ. ՃԳ 2-3), «Ելավ Նա քերովբեների վրա ու թռավ, սլացավ քամու թևերով» (Սաղմ. ԺԷ 11), «Նա նստեց քերովբեների վրա ու թռավ, սավառնեց քամիների թևերի վրա» (Բ Թագ. ԻԲ 11)։ Աստվածաշնչում Աստված հանդես է գալիս որպես քամիների տիրակալ։ Նա պահում է դրանք Իր պահոցներում, և միայն Նրա հրամանով են դրանք դուրս գալիս այդտեղից և գնում այնտեղ, ուր Աստված է ցանկանում. «Ամպեր հանելով երկրի ծայրերից՝ Իր կայծակներն անձրևի վերածեց և Իր պահեստներից քամիներ դուրս բերեց» (Սաղ. ՃԼԴ 7), «...Իր փայլատակումներն անձրևի վերածում, քամիներ է հանում Իր շտեմարաններից» (Երեմ. Ժ 13)։

Քամին միաժամանակ խորհրդանշում է Աստծո դատաստանը և Աստծո մեծությունը. «Այսպես է ասում Զորությունների Տերը. «Ահա չարիքները պիտի անցնեն մի ազգից մյուսին, երկրի ծագերից մեծ մրրիկ պիտի բարձրանա»» (Երեմ. ԻԵ 32), «Ահա Տիրոջ բարկությունը ցասմամբ բորբոքվեց, մրրիկի պես բորբոքվեց նրա բարկությունն ամբարիշտների վրա» (Երեմ. Լ 23)։ Աստվածաշնչում հանդիպում ենք չորս տեսակի քամիների՝ հյուսիսային, հարավային, արևելյան ու արևմտյան, որոնք առանձին առանձին ունեն տարբեր բնութագրումներ. «Երկրի չորս ծագերից չորս հողմ եմ բերելու Ելամի վրա և նրանց ցրիվ եմ տալու այդ չորս հողմերին» (Երեմ. ԽԹ 36), «Ես՝ Դանիելս, գիշերային տեսիլքում տեսնում էի, որ ահա երկնքի չորս քամիները բախում էին մեծ ծովը, և ծովից դուրս էին գալիս տարբեր կերպարանքով մեծամեծ գազաններ» (Դան. Է 2-3), «Եվ դրանից հետո տեսա չորս հրեշտակներ, որոնք կանգնել էին երկրի չորս անկյուններին և պահել էին երկրի չորս քամիները, որպեսզի քամի չփչի ո՛չ երկրի, ո՛չ ծովի և ո՛չ էլ ծառերի վրա» (Հայտ. Է 1)։

Քամին նշանակում է նաև ունայնություն, երբ ապրում ու արարում ես առանց Աստծո. դրա լավագույն վկայությունը մենք գտնում ենք Ժողովողի գրքում. «Ես՝ Ժողովողս, Իսրայելի թագավոր եղա Երուսաղեմում և սիրտս տվի իմաստությամբ քննելու և խորհելու այն ամենի մասին, ինչը եղել է արեգակի ներքո։... Ես տեսա այն բոլոր գործերը, որ կատարվել են արեգակի ներքո, և ահա ամեն ինչ ունայնություն է և հոգու տանջանք։ ....Էլ ի՞նչ օգուտ ունի մարդն իր վաստակից, որ ջանք է թափում... քամու համար» (Ժող. Ա 12, 14, Ե 16)։

Աստվածաշնչյան այլ տեղիներում հանդիպում ենք նաև քամու՝ անխոհեմ մարդու ապրած կյանքի անիմաստության նշանակությամբ գործածության. «Ով չի մտածում իր տան մասին, նա քամի է ժառանգելու» (Առակ. ԺԱ 29)։

Քամին խորհրդանշում է նաև կեղծ մարգարեներին, ուսուցիչներին ու քարոզիչներին. «Մեր մարգարեները քամի էին. նրանք չունեին Տիրոջ պատգամը» (Երեմ. Ե 13), «Նրանք ատելի բանսարկուներ են, որոնք ընթանում են իրենց ցանկությունների ետևից... սրանք հողմակոծ անջուր անպեր են, պտղակորույս ծառեր, անպտուղ, կրկնակի մեռած արմատախիլ եղած» (Հուդա Ա 12)։

Քամին նաև չար ու թշնամի ուժերի, դիմադրության, մեղքերի խորհրդանիշ է. «... մեր անօրենությունների պատճառով մենք ամենքս ցած թափվեցինք ինչպես տերև. քամիները քշեցին մեզ» (Ես. ԿԴ 6)։

Քամին նաև անկայունություն ու երկմտություն է նշանակում. «Այնպես որ այսուհետև չլինենք երեխաներ, որոնք տարուբերվում ու քշվում են վարդապետության բոլոր քամիներից, մարդկանց խաբեբայությամբ, որոնք խորամանկությամբ, խաբելով մոլորեցնում են» (Եփես. Դ 14), «Միայն թե նա հավատով թող խնդրի և թող չերկմտի, որովհետև ով երկմիտ է, նման է ծովի հողմակոծ ու տարուբերվող ալիքներին» (Հակ. Ա 6)։

ժամանակի մեջ  նրան վերագրել բազում ու բազմապիսի կերպավորումներ ու մարմնավորումներ՝ նրան  դարձնելով կյանքն առաջ մղող մոգական ուժի, հավերժության և աստվածային ինքնաբավության (օձը սեփական պոչը կծելիս ստանում է օղակի ձև) խորհրդանիշ։ Միայնակ, սառնարյուն, համարյա խուլ, տեսողությամբ չփայլող ու նաև թունավոր, գաղտագողի մոտեցող, հմտորեն խուսանավող, առանց ոտքերի սրընթաց տեղաշարժվող, իրենից անհամեմատ մեծ կենդանիներ կուլ տվող, կաշին փոխելու միջոցով երիտասարդացող  այս արարածը, որոշ տեսակների հիմնականում հողի տակ ապրելու պատճառով, ձեռք  է բերել անդրշիրիմյան աշխարհի հետ հարաբերվողի համբավ ու  դարձել խավարի, մութ ու չար ուժերի, հանդերձյալ աշխարհի գաղտնիքների,  քաոսի, նենգության և արատավորության խորհրդանիշ։ Օձի մարմնի ձևն ու շարժումների ինքնատիպ մեծ ճկունությունը ստեղծել են խորհրդանշական բազում նմանություններ ջրի ալիքների, բլրաշատ տեղանքների, գետերի, խաղողի որթատունկի, ծառերի արմատների, ծիածանի ու կայծակի, տիեզերքի պարուուրաձև շարժման և նմանատիպ այլ գոյությունների ու երևույթների հետ։ Օձի՝ սեփական ձվերը պահպանելու ձևը առիթ է տվել արևելյան շատ ժողովուրդներին ստեղծելու երկրի սկավառակն իր օղակում առած հսկա օձի մի կերպար, որն օգնում է, որ ցամաքային տարածքները  ջրասույզ չլինեն շրջակա օվկիանոսներում։ 

Օձին՝ որպես  պահպանիչ ու փրկչական դերակատարի, հանդիպում ենք հնդկական դիցաբանության մեջ (կոբրան, իր օղակի մեջ վերցնելով նորածին Վիշնա աստծուն, թույլ չի տալիս, որ ջրերը քշեն նրան, երկրաշարժից փրկում է երկիրը, կոբրա օձն իր յոթ կնգուղներով պահապան հովանի է դառնում Բուդդային և այլն), աֆրիկյան առասպելներում (հսկա օձը, պոչը խրած անդրշիրիմյան ջրերում, իսկ գլուխը ձգած երկինք, պահպանում է կենսական տարածությունը), սկանդինավյան ասքերում (հսկա օձը ավերիչ փոթորիկի ժամանակ երկիրը պահում է իր ծոցում) և այլն։ Հենց այս իմաստներով էին վիկինգներն իրենց նավերի քթերին օձի գլխի ձև տալիս։ Հնդկաստանում և որոշ տարածաշրջաններում կոբրան համարվում է սրբությունների, ջրի ակունքների, գանձերի, հոգևոր արժեքների պահապան։ Հարավային ու Կենտրոնական Ամերիկայի բանահյուսության մեջ օձն է իր մեջ ամբողջացնում  երկրի ու երկնքի արարչական ուժերը։

Հունաստանում օձը իմաստության, կյանքի լիության, վերակենդանացման, բժշկության ու ապաքինման մարմնավորում էր, այդ իսկ պատճառով էլ համարվում էր բժշկության աստված Ասկլեպիոսի, բժշկապետ Հիպոկրատի մշտական խորհրդանիշը։ Օձը երբեմն նաև Զևսի և այլ աստվածների կերպարափոխությունն էր՝ մե՛րթ դրական, մե՛րթ էլ բացասական երանգավորումով։ Հունական խորհրդակատարություններում օձը կապ է հաստատում մահացածների, առավելապես՝ մահացած հերոսների հետ՝ դառնալով լույսի ու խավարի աշխարհների կապավորը։ Հունական դիցաբանության մեջ օձի անձնավորումները չափազանց շատ են ու բնույթով նույնքան տարբեր։ Զրադաշտական Պարսկաստանում օձը արևի Աստծո թշնամին էր, իսկ իսլամում՝ կյանքի սկիզբը։ Ճապոնիայում օձը ամպրոպի Աստծո խորհրդանիշն է։ Ասորական ավանդությունում օձն առաջին հերթին ընտանիքի հովանավորն է։ Աֆրիկյան և հյուսիսամերիկյան լեգենդներում, ինչպես նաև Չինաստանում օձերը հաճախ հանդես են գալիս որպես մարդկանց նախահայրերի անձնավորումներ, իսկ այն օձերը, որոնք ապրում են տներում, նախնիների հոգիներն են, որոնք հաջողություն են բերում։ Այս ժողովուրդները հավատում էին, թե օձը գիտի ընդերքի գաղտնիքները և ընդունակ է տեսնելու մթության մեջ։ Այս վերագրումները նրան դարձրել են իմաստուն  և գուշակելու հատկություն ունեցող արարած։  

Մի խոսքով՝ երբ փորձում ես ի մի բերել աշխարհի ժողովուրդների առասպելները, լեգենդները, հավատալիքները և օձի՝ դրանցում տեղ գտած դերակատարումները, իսկապես հասկանում ես, որ սողացող այս կենդանին, խորհրդանիշների առումով, ուղղակի անմրցակից է։ Օձի ընդհանրական խորհրդանիշների շտեմարանում տեսնում ենք նրան որպես արևի ու լուսնի, բարու ու չարի, կյանքի ու մահվան, լույսի ու խավարի, հրեշի ու փրկչի, իմաստունի ու գայթակղիչի, պահապանի ու կործանողի խորհրդանիշ։ Ինչպես տեսանք, օձն ունի երկակի համբավ. նա համարվում է թաքնված  ուժի, հոգեկան էներգիայի, հոգևոր հզորության, կյանքի  աղբյուրի մարմնացում, բայց նաև  բանսարկուի և խաբեբայի, մահվան ու քաոսի խորհրդանիշ։ Հետաքրքիրն այն է, որ մահվան խորհրդանիշ համարվող օձն օգտագործվեց նաև որպես բժշկության խորհրդանիշ՝ թույնը թույնով բուժելու հայտնի փորձառությամբ։

 Օձը խորհրդանշում է նաև հակադիր ուժերի փոխազդեցությունը։ Օձի երկակիության համբավը, նրա՝ վախի ու ակնածանքի միջև հավասարակշռող խորհրդանշական ըմբռնումը, հիմք է դարձել, որ նրան օժտեն մե՛կ թշնամու, մե՛կ էլ հերոսի, մե՛կ բարերարի, մե՛կ էլ հրեշի հատկություններով։ Արևմտյան բանահյուսության մեջ օձի կերպարը հիմնականում դիտվում է բացասական։ Դրա պատճառը նրա լեզվի երկճյուղությունն է, ինչը նշան է երկերեսանիության ու խաբեության։ Տիբեթյան բուդդիզմում «կանաչ» օձը մարդուն բնորոշ կենդանական երեք բնազդներից մեկն է՝ ատելությունը, իսկ Չինաստանում՝ հինգ վնասակար կենդանիներից մեկը։ Իրանական կրակապաշտության մեջ օձը սատանայի հայտնության ակնհայտ նախանշանն ու կանխագուշակումն է, չարաբեր մութ ուժը։  

Հայոց աշխարհում օձի մասին ազգային որևէ առանձնահատուկ խորհրդանիշի չենք հանդիպում։ Ոչ թե նրա համար, որ այն չի եղել, այլ որ, ցավոք, չի պահպանվել։ Օձերով հարուստ են մեր ժողովրդական հեքիաթները, որոնցում այս «հերոսները» հանդես են գալիս թե՛ դրական և թե՛ բացասական հատկանիշներով, ինչպես հարևան ժողովուրդների բանահյուսություններում։ Փոխարենը մեզանում բավականին տարածված են եղել վիշապների (երևակայական, գերբնական, բազմակերպար էակներ) մասին զանազան առասպելներն ու լեգենդները։ Մեզանում շատ հաճախ վիշապը զուգորդվում է օձի հետ, թեպետ վիշապը համարվել է ջուր բխեցնող արարած, ուստի հսկա կետ ձուկն է։ Վիշապների պաշտամունքին նվիրված բազմաթիվ հնագույն քարակոթողներ են հայտնաբերվել  Հայկական լեռնաշխարհի համարյա բոլոր վայրերում՝ Գեղամա լեռներում, Սևանա լճի հյուսիսարևելյան ափին, Արագածի լանջերին, Գառնիում, Ճորոխ գետի ավազանում, Ջավախքում, Վանա լճի ափին և այլուր։ Դրանք հայտնի են «վիշապ» անունով և կերտվել են միակտոր քարից՝ ձկան տեսքով, վրան՝ օձ, ցուլ, խոյ, արագիլ և այլ կենդանիներ ու թռչուններ պատկերող քանդակներով։ Վիշապաքարերը սովորաբար դրվել են աղբյուրների ակունքների, ջրանցքների, ջրամբարների, արհեստական լճերի մոտակայքում։ Ենթադրվում է, որ այդ քարակոթողները եղել են երկրագործությունն ու ոռոգումը հովանավորող, ջրի պաշտամունքն անձնավորող աստվածությունների կուռքեր։ Սակայն կան նաև վկայություններ Ճորոխի ավազանի վիշապների մասին, որոնց վրա կան օձի, մողեսի, եզի, իսկ մի այլ տեղ՝ նաև առյուծի պատկերներ: Ամենայն հավանականությամբ՝ վիշապները ջրի պաշտամունքին վերաբերող հուշարձաններ են, որոնք սերտորեն կապվում են ջրաբաշխման գործի հետ։ Համարյա բոլոր վիշապաքարերի գտնված վայրերը կապված են լեռնային աղբյուրների կամ ջրանցքների հետ: Նման ոռոգման համակարգեր են հայտնաբերվել Սևանի Արտանիշ ծովածոցի, Արագած լեռան վրա՝ Արշախեն գետի աջ ափի և Գեղամա լեռների Թոխմակագան լճի և Գեմերզեկ բնակավայրերի մոտ։

Օձի երկակի վարքագծի դրսևորումներին հանդիպում ենք նաև Հին Ուխտի ժողովրդի ավանդույթներում։ Հրեական ավանդության մեջ օձը չարի և մեղքի խորհրդանիշ է, իսկ պղնձե օձը, որին Աստված պատվիրել էր կանգնեցնել թունավոր օձերի (կրակե օձեր) խայթոցներից իսրայելացիներին պաշտպանելու համար, Աստծո զորության նշանն է։ Հրեաների շրջանում օձը նաև բժշկության ու մահվան, իմաստության ու  խորամանկության համբավ ուներ։ 

Երբ Աստված պատվիրեց Մովսեսին, որ պատրաստի իր ժողովրդին Եգիպտոսից դուրս գալուն, Մովսեսը երկմտեց. «Եթե ինձ չհավատան, իմ ասածը չլսեն... ես ի՞նչ ասեմ նրանց»։ Տերը հրահանգեց, որ նա իր ձեռքի գավազանը գետնին գցի։ Գավազանը օձ դարձավ։ Եթե հիշենք, որ գավազանը իշխանության խորհրդանիշ է, իսկ օձն այս դեպքում՝ իմաստության, ապա հետագա երկու հրաշքները ընդամենը գավազանակիր Մովսեսին առավել վստահություն ներշնչելու  պատվարներ են։ Թվեր ԻԱ 9 համարում կարդում ենք. «Մովսեսը պղնձե օձ պատրաստեց և այն դրեց ձողի վրա։ Օձից խայթվողը, նայելով պղնձե օձին, կենդանի էր մնում», այսինքն՝ գործում է թույնը թույնով բուժելու կամ նմանին նմանով հաղթելու՝ մնացյալ ժողովուրդների ավանդություններին բնորոշ խորհրդանշական տրամաբանությունը։

Խորհրդանիշներով այսքան առատ ու այսքան հակասական այս սողունը, որը «երկրի վրա Աստծո ստեղծած բոլոր գազաններից ավելի խորամանկ է» (Ծն. Գ), չէր կարող մուտք չգործել Հին և Նոր Ուխտերի հոգևոր ընկալումների ոլորտները։ Օձը դարձավ մարդուն դեպի  պատվիրանազանցություն, մեղսագործություն տանող գայթակղիչը, մարդու՝ դրախտից արտաքսվելու, ասել է թե՝ Աստծո հետ անմիջական հաղորդակցության երանությունից զրկվելու պատճառը։ Մարդը դարձավ ցավակիր ու մահկանացու, իսկ օձը՝ չարի, անդրաշխարհի, նենգության, գայթակղության, խաբեության ու մեղքի մարմնավորում։ 

Օձի վարկանիշը քրիստոնեության մեջ ևս միանշանակ չէ։ Պողոս առաքյալը դիմում է Կորնթոսի քրիստոնյաներին՝ զգուշացնելով, որ կարող են ուրիշ քարոզիչներ հայտնվել, և նրանց խոսքերից, «ինչպես օձն իր խորամանկությամբ խաբեց Եվային, ձեր միտքը ապականվի ու շեղվի Քրիստոսի հանդեպ ձեր ունեցած պարզամտությունից...» (Բ Կորնթ. ԺԱ 3)։ Երբ Հիսուսը  աշակերտներին ուղարկում էր քարոզչության, նրանց ասաց. «Ահա Ես ձեզ ուղարկում եմ որպես ոչխարներ՝ գայլերի մեջ: Այսուհետև խորագե՛տ եղեք օձերի պես և միամիտ՝ աղավնիների նման» (Մատթ. Ժ 16)։ Հովհաննես Ծործորեցի վարդապետից ավելի լավ դժվար է մեկնել Տիրոջ այս խոսքի իմաստը. 

«Քարոզության ուղարկելով՝ [Տերն] այսպիսի հրաման է տալիս, որպեսզի «ոչխար» կոչվելու պատճառով անմտությամբ չշրջեն, այլ մեծ իմաստությամբ ճարտար լինեն՝ համոզելու լսողներին: Նաև որպեսզի հուսահատվելով չասեն, թե որ այդքան ալիքներ են մեր շուրջ ծփալու, ինչպե՞ս կկարողանանք զգաստ լինել կամ այդքան չարչարանքներին դիմադրել, քանի որ այդքան խորամանկությունն ի՞նչ կարող է անել բազմաթիվ գայլերի մեջ, կամ աղավնու բարձրաթռչությունը՝ այդքան արագաշարժ բազեների մեջ, ասում է՝ կենդանիները ոչինչ [չեն կարող անել], բայց դուք, եթե կամենաք, կարո՛ղ եք և շատ բաներ կանեք: Որովհետև ձեզ օձ կամ աղավնի չեմ դարձնում, այլ իբրև՛ օձ ու աղավնի, որպեսզի թողնելով օձի նենգությունը՝ նրա իմաստությունը վերցնեք և մերժելով աղավնու անմտությունը՝ պարզամտությունն ընդունեք, որոնց զուգակցումից գոյանում է մի գեղեցիկ առաքինություն, որով շատերին կարող եք հաղթել: Նաև [սովորեցնում է] խոհեմությամբ ու հնարամտությամբ ուսուցանել լսողներին, որովհետև ինչպես որ [հնում] օձն ընտրեց դյուրահավատ անձի և գեղեցիկ ու կակուղ խոսքերով հեռացրեց Եվային Աստծուց ու մեղքի մեջ գցեց, այդպես էլ դուք դատաստանի խոսքն ըստ անձի, ժամանակի ու տեղի կազմեք և մարդկանց վերստին Աստծո մոտ բերեք: Եվ իբրև միամիտ աղավնի՝ մի՛ հոգնեք մերժողների վնասներից և բարի գործերից խույս մի՛ տվեք, այլ միամտությամբ սպասավորե՛ք և խանգարողների չարությունը ոչի՛նչ համարեք՝ նրանցից վրեժ չառնելով կամ նրանց հանդեպ ոխ չպահելով: Այլև՝ օձին հատուկ է իր ամբողջ մարմինը կտոր-կտոր անել, բայց գլուխը զգուշությամբ պահպանել. այդպես էլ դուք ձեր ինչքը, ունեցվածքը, նույնիսկ մարմինը կորստյան մատնեք, բայց գլուխը, որն Իմ հանդեպ հավատն է՝ ամեն բարի գործի արմատը, առո՛ղջ պահեք՝ աղավնու պես միամիտ լինելով Իմ հանդեպ: Նաև ինչպես որ օձն է հին կաշին փոխելով նորանում, այդպես էլ դուք մարդկանց սովորեցրեք Ադամի հին մեղքերից մերկանալ, Տիրոջ տարեկանի ընդունմամբ, Ավազանով մկրտությամբ ու շնորհի նորոգությամբ պայծառանալ, ինչը Հոգին, աղավնու նմանությամբ, իր հովանու տակ է պահում: Նաև խորագետ եղեք օձաբարո օտարների և պարզամիտ՝ անմեղ ու միամիտ աղավնիների հանդեպ» (Մեկնություն Մատթեոսի Ավետարանի)։

Ըստ հռոմեացի աստվածաբան Քվինտոս Ֆլորենս Տերտուղիանոսի (2-րդ դար)՝ առաջին  քրիստոնյաները Հիսուսին անվանել են «Բարի օձ», այսինքն՝ առանց նենգության խորագետ։ Տերտուղիանոսի գրածն ամենևին էլ պատահականություն չէ.  Հովհաննես առաքյալը ևս Տիրոջը համեմատում է օձի հետ. «Եվ ինչպես որ Մովսեսը անապատում բարձրացրեց օձը, այնպես էլ Մարդու Որդին պետք է բարձրանա, որպեսզի, ով Նրան հավատում է, հավիտենական կյանք ընդունի...» (Հովհ. Գ 14-15)։

Օձի պատկերը մեծ կիրառություն է ունեցել զինանշաններում,  մատանիների ու թևնոցների հորինվածքներում։ Մեր եկեղեցական գավազանների մեծ մասի գլուխներն ունեն երկգլխանի օձերի պատկերներ։