Հոգևոր խորհրդանիշներ

նստողների առավելություններն ընդգծելու, շեշտելու համար՝ դրանք պատրաստվել են թանկարժեք նյութերով, գեղազարդվել տարբեր ակնեղենով։ Որոշ շքեղ գահեր վերածվում էին մեծարանքի ու փառքի նշանի, նույնիսկ եթե դատարկ էին։ Օրինակ՝ բուդդիստների, հինդուիստների, քրիստոնյաների համար դատարկ գահը աստվածային ներկայության խորհրդանիշ է, իսկ բուդդիստական ադամանդե գահը՝ աշխարհաստեղծման կենտրոնի կերպարի հետ նույնականացում։ Եգիպտոսում թանկարժեք մետաղներով ու քարերով պատրաստված գահը նույնացվել է պտղաբերության ու մայրության աստվածուհի Իսիսի հետ։ Այն նաև խորհրդանշում էր փարավոնի աստվածությունն ու երկրային իշխանությունը։ Հույների համար թանկարժեք գահը միապետական իշխանության խորհրդանիշ էր, իսկ թագավորական պալատներում և տաճարներում դրված դատարկ ու շքեղ գահերը Աստծո համար էին։ Գահը խորհրդանշում էր նաև աշխարհի կենտրոնը՝ երկրի ու երկնքի միջև, նաև առասպելների հրաշածիններին, որոնց կերպարները պատկերվում էին գահերի վրա. նման գահերն ունեին խորհրդանշական անուններ, օրինակ՝ Վիշապի գահ, Առյուծի գահ, Լոտոսի գահ և այլն։ Բուդդիստների ադամանդե գահը տեղակայված է Կյանքի ծառի ստորոտում և տիեզերական կենտրոնն է, այն անշարժ կետը, որի շուրջ պտտվում է աշխարհը, այն ոգեշնչումի, պայծառացումի և սրբացումի վայրն է։ Դատարկ գահը խորհրդանշում է Բուդդային, իսկ Օրենքի գահը Բուդդայի ուսմունքն ու ձեռքբերումն է։ Հինդուիզմում գահը, ինչպես տաճարը, կանգնած է սրբազան հիմքի վրա՝ քառակուսու ձևով և այդ ձևին բնորոշ զույգ հակադիր կողմերով՝ դրական ու բացասական. գահի կառուցվածքում այդ զույգ ուղղությունները իշխանությունն ու անիշխանությունն են։ Իրանում պարսկական շահերը բազմում էին սիրամարգե գահին։ Իսլամում գահը, որ պահում են ութ հրեշտակներ, խաղաղության խորհրդանիշ է։ Հրեաների կրոնում, ինչպես ցույց տրվեց Եզեկիելին, Աստծո գահը երկրի վրա՝ տաճարում, որպես աշխարհի կենտրոն, որպես Աստծո տուն, կոչվում է Ստորին գահ, իսկ Վերին կամ Երկնային գահը գտնվում է Նոր Երուսաղեմում. «Մի մարդ կար մոտս, որ ասաց ինձ. «Մարդո՛ւ որդի, տեսա՞ր իմ գահավորակի տեղը, իմ ոտնահետքերի տեղը, դրանցով է հավիտյան ապրելու անունս Իսրայելի մեջ» (Եզեկ. ԽԳ 7)։

  Գահը ներկայացնում է մարդու և Աստծո, տիրակալի և ենթակաների միջև հարաբերությունները։ Աստծո գահը պարտադիր պատրաստվում էր ոսկուց։

Գահի, աթոռի պատկերը ամենահանդիսավոր ու տարողունակն է Աստվածաշնչում։ Այն նշանակում է իշխանություն, հզորություն, վեհություն, մեծություն։ Մեծ մասամբ, երբ աթոռը կամ գահը հիշատակվում է դրական իմաստով, այն վերաբերում է Աստծո աներևակայելի մեծությանը, բարեբեր զորությանը, ուժին, ինչպես նաև արդարամիտ, աստվածասեր ու մարդասեր մարդու գահի վեհությանը։ Աստված՝ որպես գերագույն թագավոր, կառավարում է երկինքն ու երկիրը, և Նրա աթոռը խորհրդանշում է այդ գերագույն կառավարումը։

Աստվածաշնչում գահի հիշատակումները որոշ դեպքերում ուղղակիորեն կապված են այն տեղանքների հետ, որտեղ իշխում էին թագավորները։ Մի շարք դեպքերում ի նկատի ունեն Սողոմոնի գահը, որը պատրաստված էր փղոսկրից և պատված ոսկով. «Արքան փղոսկրից մի մեծ գահ պատրաստեց և այն պատեց մաքուր ոսկով« (Բ Մն. Թ 17)։ Կան հիշատակումներ նաև այլ թագավորների գահերի մասին. «Սրանք արքային հանելով Տիրոջ տնից՝ ներքևի դռնից մտան թագավորական տունը և արքային (Հոսափատին) նստեցրին թագավորական գահին» (Բ Մնաց. ԻԳ 20), «Լուրը հասավ նինվեացիների թագավորին։ Սա ելավ իր գահից, հանեց պատմուճանը, քուրձ հագավ և նստեց մոխրի վրա» (Հովն. Բ 6)։

Գահը՝ որպես մարդկային իշխանության խորհրդանիշ, առկա է դեռևս Ծննդոց գրքում, երբ պատմվում է Հովսեփի՝ Եգիպտոսի կառավարիչ դառնալու մասին. «Դո՛ւ եղիր իմ տան վերակացուն, և քո հրամանին թող ենթարկվի իմ ողջ ժողովուրդը։ Իմ գահո՛վ միայն ես քեզնից բարձր կլինեմ» (ԽԱ 40), հանդիպում ենք Ելից գրքում. «...և եգիպտացիների երկրում կմեռնեն բոլոր անդրանիկ զավակները՝ իր գահին բազմած փարավոնի անդրանիկ որդուց սկսած մինչև երկանքի մոտ աշխատող աղախնու անդրանիկ որդին» (ԺԱ 5), Գ Թագավորություններում (ԺԶ 11), Դ Թագավորություններում (Ժ 3) և այլն։

Մարդու գահի մասին հիշատակումներն առավելապես վերաբերում են Դավթի աթոռին։ Սա թերևս կապված է այն հանգամանքի հետ, որ Աստված ուխտ կապեց Դավթի հետ, որ վերջինիս սերունդները մշտապես պիտի իշխեն Իսրայելի գահին։

Աստվածաշնչում, այնուամենայնիվ, ամենից շատ խոսվում է Աստծո գահի մասին՝ որպես ապացույց Նրա գերագույն իշխանության. «Ես, արդարև, տեսա Իսրայելի Տեր Աստծուն՝ նստած իր աթոռին, և երկնքի բոլոր զորքերը աջից ու ձախից կանգնած էին նրա մոտ» (Գ Թագ. ԻԲ 19), «...և աթոռի վրա նստել էր մեկը, հասպիս և սարդիոն քարերի տեսքով. և քահանաներ աթոռի շուրջը՝ զմրուխտի տեսքով...» (Հայտ. Դ 3), «...և այդ աթոռի շուրջ՝ քսանչորս աթոռներ, իսկ աթոռների վրա նստել էին քսանչորս երեցներ՝ սպիտակ զգեստներ հագած և իրենց գլուխների վրա՝ոսկե պսակներ։ Եվ այդ աթոռից ելնում էին փայլատակումներ, ձայներ և որոտներ, և աթոռի առաջ կային բորբոքված կրակի յոթ ջահեր, որ Աստծու յոթ Հոգիներն են։ Եվ աթոռի առաջ՝ ապակե ծով, նման սպիտակ բյուրեղի։ Եվ աթոռի մեջտեղում և աթոռի շուրջը՝ չորս կենդանիներ՝ առջևից ու հետևից աչքերով լի» (Հայտ. Դ 4-6), «Աստված թագավորեց հեթանոսների վրա, Աստված բազմեց իր սրբության գահին» (Սաղ. ԽԶ 9), «Տերն իր սուրբ տաճարում է, Տերը երկնքում է՝ իր գահի վրա» (Սաղ. Ժ 5), «Տեսա նաև մի մեծ, սպիտակ գահ և նրան, ով նստել էր դրա վրա. նրա ներկայությունից երկինք ու երկիր կրեցին երկյուղ ու փախան, և նրանց համար տեղ չգնվեց» (Հայտ. Ի 11) և այլն։ Աստվածաշնչում նկարագրվում է Աստծո աթոռի շքեղությունն ու գեղեցկությունը, ինչպես նաև խորհրդանշական հզորությունն ու զորությունը. «Հրեշտակն ինձ ցույց տվեց նաև սառնորակ կենդանի ջրի մաքուր մի գետ, որ բխում էր Աստծու և Գառան գահից...» (Հայտ. ԻԲ 1), «...նրա աթոռը՝ կրակի բոցի նման, և նրա անիվները՝ ինչպես բորբոքված կրակ» (Դան. Է 9)։ Աստծո աթոռը խորհրդանշում է նաև մարդու սրբացման վայրը, Աստծո Խոսքի ճշմարտությունը, պատվիրանները, որոնց վրա հիմնվում է Աստծո հավիտենական կամքը։

 Սաղմոսաց գրքում ասվում է. «Տերը երկնքում հաստատեց իր աթոռը» (Սաղ. ՃԲ 19), այսինքն՝ Տերն է ողջ տիեզերքի գահակալը, մարդու և ժողովուրդների արարիչն ու կառավարիչը, կատարյալ իմաստության մարմնավորումը, վերին հոգևոր իշխանությունը, ճշմարտությունը, ինչպես նաև գերագույն դատավորը. «Այդ բանը, երբ պատահեց քեզ հետ, դժոխքն ալեկոծվեց ներքևում, միանգամից ոտքի կանգնեցին բոլոր հսկաները, որոնք երկրի իշխաններն էին եղել, և բոլոր ազգերի թագավորներին վերացրին իրենց գահերից» (Եսայի ԺԴ 9), «Մտքիդ մեջ ասում էիր. «Երկինք կբարձրանամ, իմ գահը կդնեմ երկնային աստղերից ավելի վեր. կնստեմ բարձր լեռան վրա... կբարձրանամ ամպերից էլ վեր, կնմանվեմ Բարձրյալին։ Բայց ահավասիկ դժոխք ես իջնելու և երկրի խորքերը»» (Ես. ԺԴ 13-15),

 «... պիտի կործանեմ թագավորների գահերը, պիտի խորտակեմ թագավորների զորությունը, պիտի կործանեմ կուռքերն ու հեծյալներին։ Երիվարներն ու նրանց հեծյալները պիտի ընկնեն յուրաքանչյուրն իր եղբոր սրով (Անգ. Բ 23), «Հինգերորդ հրեշտակն իր սկավառակից թափեց գազանի գահի վրա, և գազանի թագավորությունը խավար դարձավ. մարդիկ ցավից իրենց լեզուներն էին կրծոտում» (Հայտ. ԺԶ 10)։

Աստծո աթոռը հաճախ կոչվում է նաև «Փառքի աթոռ»՝ ընդգծելով Աստծո փառքը, մեծությունը, սրբությունը. «Ո՛վ Տեր, ակնկալությո՛ւն Իսրայելի, դու, որ ի սկզբանե բարձրացած ես մեր սրբարանի փառքի աթոռը, բոլոր նրանք, որ քեզ թողեցին, պիտի ամաչեն» (Երեմ. ԺԷ 12), «Քո անվան համար մեղմի՛ր բարկությունդ, կորստյան մի՛ մատնիր քո փառքի աթոռը, հիշի՛ր, մի՛ խզիր քո ուխտը, որ կապել ես մեզ հետ» (Երեմ. ԺԴ 21)։

Աթոռի՝ ընդհանրական ու հինկտակարանյան թե՛ աշխարհիկ և թե՛ հոգևոր բոլոր խորհրդանիշները ժամանակին մուտք գործեցին նաև Ավետարան, ասել է թե՝ քրիստոնեություն։

Ավետարանից գիտենք, որ Աստծո Որդին նստում է Հոր աջ կողմում՝ Փառքի աթոռին, իսկ առաքյալներն էլ նստելու են 12 աթոռներին, որոնք նույնպես իշխանություն են խորհրդանշում. «Ճշմարիտ եմ ասում ձեզ, որ դուք, որ եկաք իմ հետևից, երկրորդ գալստյանը, երբ մարդու Որդին իր փառքի աթոռին նստի, դուք էլ կնստեք տասներկու աթոռների վրա՝ դատելու Իսրայելի տասներկու ցեղերին» (Մատթ. ԺԹ 28), «Եվ իմ ասած խոսքերի գլխավորն այս է. այնպիսի քահանայապետ ունենք, որ նստեց երկինքներում Մեծության աթոռի աջ կողմում որպես պաշտոնյա սրբարանի և ճշմարիտ խորանի, որ Տե՛րը կանգնեցրեց և ոչ թե մարդը» (Եբր. Ը 1)։

Քրիստոնեության մեջ հրեշտակների ինը դասերից առաջինը կոչվում է Աթոռք՝ Աթոռներ։ Եվ Աստված նստում է «քառակերպյան կամ չորեքկերպյան աթոռի» վրա ըստ Եզեկիելի տեսիլքի (Եզեկ. Ա, Ժ) և Հայտ. Դ 4-6-ի։ Նաև «քերովբեական աթոռ» է կոչվում Աստծո գահը, քանի որ քերովբեներն են այն պահում՝ դարձյալ ըստ Եզեկիելի տեսիլքի։

Աթոռը կամ գահը խորհրդանշում է նաև եպիսկոպոսական ու աշխարհիկ կառավարում, արժանապատվություն, իշխանություն, իրավասություն։ Քրիստոնեական մշակույթում երբեմն նաև Տիրամորն են համեմատում գահի հետ, նաև Սիմեոն ծերունուն, որ իբրև քառակերպյան աթոռ՝ իր գիրկն ընդունեց մանուկ Փրկչին։

արևի տակ գոլորշիացնում էին այնքան ժամանակ, մինչև մնում էր աղե նստվածքը։ Բնականաբար այդ «տեխնոլոգիայով» հնարավոր չէր լիովին բավարարել մարդկության պահանջարկը։ Աղի քչության և միաժամանակ չափազանց խիստ անհրաժեշտության պատճառով երկար ժամանակ աշխարհում այն համարվում էր ոսկուց ու թանկարժեք քարերից առավել թանկ ապրանք։ Այստեղից էլ ծագել էր այն հավատալիքը, թե աղ թափելը անհաջողության նշան է, և որպեսզի կանխեին դա, շատ ժողովուրդների մոտ ընդունված էր ձախ ուսի վրայով մի պտղունց աղ շպրտել՝ աղով աղի բերելիք չարիքը խափանելու համար։

Ինչպես գիտենք, աղը, ճիշտ կլինի ասել՝ կերակրի աղը (նատրիումի քլորիդ (NaCl)), կենդանի օրգանիզմների բնականոն կենսագործունեության համար չափազանց անհրաժեշտ նյութ է: Այն մարդկանց և կենդանիների հյուսվածքներում կարգավորում է ջրի պարունակությունը, մասնակցում ստամոքսահյութում աղաթթվի գոյացմանը, ինչը խիստ անհրաժեշտ է մարսողության համար: Մեր բոլոր բջիջներն ու արյան յուրաքանչյուր կաթիլը համեմված են աղով։ Օրգանիզմում աղի պակասությունը բազում լուրջ հիվանդությունների պատճառ է դառնում, իսկ բացակայությունը՝ անխուսափելի մահվան (աղի չարաշահումը նույնպես վնասակար է օրգանիզմի համար): Ոչ միայն կենդանական, այլև բուսական աշխարհը չի կարող գոյատևել առանց աղի։ Ցանկացած սննդամթերք, անգամ մեր հանապազօրյա հացը, կարելի է փոխարինել մեկ այլ մթերքով, նույնիսկ իսպառ հանել սննդակարգից, սակայն առանց աղի հնարավոր չէ ապրել. աղն իսկապես կենսականորեն անփոխարինելի է:

Աղը պահածոյացնող (կոնսերվանտ) նյութ է, համեմունք, ցավամոքիչ, հականեխիչ, մակարդիչ, ինչպես նաև թունազերծող միջոց։

Բժշկության մեջ աղի ջրային լուծույթները, օրինակ՝ 0,9%-անոց ֆիզիոլոգիական լուծույթը, օգտագործում են ներերակային ներարկումների ժամանակ՝ դեղանյութերը լուծելու համար։ 3–10%-անոց լուծույթներով պատրաստում են թրջոցներ՝ թարախային վերքերը բուժելու համար: Ինչպես գիտենք, Հայաստանում Ավանի աղի հանքի հիմքի վրա տարիներ առաջ հիմնադրվեց և այսօր էլ գործում է Հանրապետական անձավաբուժական կենտրոնը, որտեղ բուժում են բրոնխային ու շնչառական շատ հիվանդություններ:

Ձմռանը աղն օգտագործվում է սառցածածկույթները կանխելու համար, որովհետև եթե սովորական ջուրը սառչում է 0օ C-ում, ապա աղաջուրը՝ավելի ցածր ջերմաստիճաններում:

Քիչ չեն նաև աղի խորհրդանշական իմաստները։ Ամբողջ աշխարհում աղը համարվում է հյուրասիրության և բարեկամության խորհրդանիշ, զուգորդվում սրամտության և իմաստության հետ։ Հին հույներն ու հռոմեացիները աղին վերագրում էին նաև պահպանիչ հատկություններ և օգտագործում որպես թալիսման։ Աղը համարվել է նաև չարխափան. շատ ժողովուրդներ առ այսօր էլ տան անկյուններում, մուտքի դռների մոտ աղ են շաղ տալիս։ «Աղ ու հաց կիսել» դարձվածքը նշանակում է երկարաժամկետ հարաբերությունների պահպանում։ Նույն իմաստն ունի նաև պատվարժան, կարևոր ու սպասված հյուրերին աղ ու հացով դիմավորելը։ Աղը նաև մաքրագործումի խորհրդանշան է բազմաթիվ ազգերի համար՝ Հունաստանից մինչև Ճապոնիա։

Հոգևոր առումով աղը խորհրդանշում է հավիտենություն, անբեկանելիություն, անքակտելիություն։ Քահանաների և ղևտացիների պարտականությունների մասին խոսելիս Տերն ասաց. «Դա հավիտենական օրենք թող լինի, որովհետև դա Տիրոջ առաջ աղի ուխտ է քեզ համար և քեզնից հետո քո սերնդի համար» (Թվեր ԺԸ 19), իսկ երբ Աբիան ու Հերոբովամը պատերազմում էին իրար դեմ, Աբիասը վեր բարձրացավ Սոմորոնի լեռից... և ասաց. «Լսեցե՛ք, Հերոբովա՛մ և բոլոր իսրայելցիներ, մի՞թե ձեզ հայտնի չէ, որ Իսրայելի Տեր Աստվածը Իսրայելի թագավորությունը անբեկանելի (եբրայական բնագրում՝ աղի) ուխտով հավիտյան տվել է Դավթին ու նրա որդիներին»» (Բ Մնաց. ԺԳ 47)։

Աղը զոհաբերության անբաժանելի մաս է՝ ըստ Աստծո պատվերի. «Ձեր ամեն մի զոհաբերությունը Տիրոջը թող աղով աղվի. ձեր զոհաբերություններից չպակասեցնեք Աստծո ուխտի աղը. բոլոր զոհաբերությունների ժամանակ աղ մատուցեք» (Ղևտ. Բ 13)։ Գուցե հենց այստեղից է պահպանվել մեզանում մատաղացու կենդանուն մինչև մորթելը օրհնված աղ կերցնելը։

Աղը նաև պատժի միջոց է՝ մարդկանց չարագործությունների ու անհնազանդությունների դիմաց։ Երբ Աստված որոշեց կործանել մեղսալից Սոդոմն ու Գոմորը, Նրա հրեշտակները մոտեցան Սոդոմի միակ բարեպաշտ մարդուն՝ Ղովտին, ու ասացին. «Ա՛ռ քո կնոջը, երկու դուստրերիդ և հեռացի՛ր այստեղից, որ դու էլ չկորչես այս քաղաքի անօրենության մեջ», և պատվիրեցին հետ չնայել, մոռանալ մեղսալից կյանքը։ «Տերը երկնքից ծծումբ ու կրակ թափեց Սոդոմի ու Գոմորի վրա, կործանեց այդ քաղաքներն ու դրանց ողջ շրջակայքը, ոչնչացրեց քաղաքների բոլոր բնակիչներին ու երկրի ամբողջ բուսականությունը։ Ղովտի կինը հետ նայեց ու դարձավ աղե արձան» (Ծննդ. ԺԹ 24-26)։ Սաղմոսներում կարդում ենք. «Պտղաբեր երկիրն աղուտ դարձրեց՝ նրա բնակիչների չարության դիմաց» (Սաղմ. ՃԶ 34)։ Եզեկիելի մարգարեությունում Տերն անօրենություններ գործած Երուսաղեմի համար ասում է. «Քո ծննդի ժամանակ, այն օրը, երբ ծնվեցիր, ոչ ոք պորտդ չկտրեց. քեզ սնուցող ստինքը չամրացրին. ջրով չլվացվեցիր՝ փրկվելու համար, ոչ էլ աղով աղվեցիր. խանձարուրների մեջ չփաթաթվեցիր» (ԺԶ 4) (ի դեպ, դեռևս մինչև անցյալ դարի 50-ական թվականները մեր գյուղերում տատմերները նորածնին անմիջապես մաքրում էին աղով ու «փաթաթում» թոնրի տաք մոխրի մեջ)։

Այժմ, երբ արդեն բավականին բան գիտենք աղի մասին, դժվար չէ հասկանալ, թե ինչ իմաստ էր դրել Հիսուսը «Դուք եք երկրի աղը» այլաբանության մեջ։ Պետք է նշել, որ աղն այլաբանորեն նշանակում է նաև Աստծո խոսք։

Քանի որ աղն օգտագործվում է որպես պահածոյացնող, այսինքն՝ պահպանող ու պաշտպանիչ նյութ, ուստի Հիսուս Քրիստոսի աշակերտները հենց այդ իմաստով իսկապես երկրի աղն էին։ Նշանակում է նրանց պարտականությունն ու կոչումն էր պահպանել ու պաշտպանել իրենց և ուրիշներին՝ Աստծուն անհաճո աշխարհի բարքերից. «...ըստ այս աշխարհի սովորության՝ հնազանդվելով օդում տիրող իշխանի այն ոգուն, որ այժմ ներգործում է ապստամբող մարդկանց մեջ» (Եփեսոս. Բ 2)։ Ինչպես աղն է ուտելիքին հաճելի համ հաղորդում, այնպես էլ աշակերտները պետք է մարդկանց հաղորդ դարձնեին, ճաշակել տային ճշմարիտ երջանկությունն ու խաղաղությունը Տիրոջով։ Եվ ինչպես աղը ծարավ է առաջացնում, այդպես էլ նրանք, գործելով Սուրբ Հոգու թելադրանքով, պետք է մարդկանց հասցնեին Աստծո խոսքը, որպեսզի մարդիկ հագեցնեին իրենց «ծարավը»։

Իհարկե աշակերտների «աղիության» հստակ ցուցիչը Տիրոջ հանդեպ անմնացորդ սերն էր և հավատարմությունը Տիրոջ ուսմունքին, որն ինչպես տեսանք, լիովին իրագործեցին՝ արհամարհելով բոլոր խոչընդոտներն ու արգելքները, նույնիսկ մահը։

Տերը նաև զգուշացրեց, որ նրանք չթերանան իրենց առաքելության մեջ ու չկորցնեն գլխավորը՝Քրիստոսի ուսմունքի աղը, առանց որի կյանքը կկորցնի իր ճշմարիտ իմաստը, և այդ կենսական հոգևոր «աղն» «այնուհետև ոչ մի բանի պիտանի չի լինի, այլ միայն դուրս կթափվի և ոտքի կոխան կլինի», քանզի «ոչ ոք իր ձեռքը մահճի վրա չի դնի և ապա հետ նայի, եթե հարմար է Աստծո արքայությանը» (Ղուկ. Թ 62)։ Աղը թեպետ չի կորցնում իր հատկությունները, սակայն նոսրանալով կարող է չեզոքացնել իր աղիությունը։ Ուստի «աղն» այն գլխավորն է, որը կարող է մեր ներսում փոփոխություն առաջացնել և տանել հոգևոր աճի։ Չարը, աստվածամերժը համառորեն ջանում է կոտրել մեր «աղիությունը» և անօգուտ դարձնել մեր կարողություններն ու Աստծո հանդեպ սերը։ Մեր աղիությունը մեր հավատն է և մեր կյանքում Աստծո կամքը կատարելու պատրաստակամությունը։ Այսօր ճշմարիտ քրիստոնյաներս ենք երկրի աղը. Հիսուս Քրիստոսը ոչ միայն Իր աշակերտներին, այլև մեզ՝ Իր ճշմարիտ ու անկեղծ հետևորդներին անվանեց երկրի աղը, այսինքն՝ այն «նյութը», որով Տերը կամենում է փոխել այս աշխարհը։ Իսկ առաքյալը աղի հետ է համեմատում Տիրոջ շնորհը, որով պիտի լցված լինի մեր խոսքը. «Եվ ձեր խոսքը թող լինի միշտ լի Տիրոջ շնորհով, որպես թե աղով համեմված, որպեսզի դուք իմանաք, թե ինչպես պետք է պատասխան տաք յուրաքանչյուրին» (Կողոս. Դ 6)։

տեսակները հնում, երբ դեռ հեռակապ գոյություն չուներ, օգտագործել են որպես փոստատարներ՝ տեղեկությունները հեռու տարածություններ փոխանցելու համար։

Տնայնացված աղավնիները, հատկապես փոստային և մսատու տեսակները, Հայաստանում հայտնի են հնագույն ժամանակներից։

Աղավնին համարվում է խաղաղության, մաքրության, հանգստության, հույսի ընդհանրական խորհրդանիշ։ Դիցաբանության մեջ համարվել է ասորական Աշտարտ աստվածուհու, հունական Ափրոդիտեի (հռոմ.՝ Վեներա), Ադոնիսոսի, Դիոնիսոսի (հռոմ.՝ Բաքոս) և Էրոսոսի (հռոմ.՝ Կուպիդոն) ուղեկիցը։ Աղավնու կվկվոցը կապել են երեխաների ծննդի հետ, իսկ արտաքին գեղեցկության պատճառով աղավնին դարձել է նաև քնքուշ ու նվիրված կնոջ խորհրդանշական մարմնավորում։

Աղավնին հաճախ հանդես է գալիս որպես ողջախոհության մարմնավորում, թեև հնագույն պատկերացումներում այս թռչունը զուգորդվել է ցանկասիրության հետ։ Չինաստանում, ինչպես նաև Ճապոնիայում աղավնին երկարակեցության խորհրդանիշներից մեկն է։

Միջազգային քաղաքական եզրաբանության մեջ կիրառվող «խաղաղության աղավնի» արտահայտությունը, որ տարածում գտավ աշխարհում 20-րդ դարում՝ Պիկասսոյի հանրահայտ նկարի շնորհիվ, որքան էլ համարենք նորագույն ժամանակների խորհրդանիշ, հստակ է, որ դրա հիմքերը թաքնված են հին աշխարհի առասպելներում ու լեգենդներում։

Աշխարհակործան ջրհեղեղից 40 օր հետո Նոյը «արձակեց մի աղավնի՝ տեսնելու, թե ջրերը քաշվե՞լ են երկրի երեսից... Աղավնին նրա մոտ վերադարձավ երեկոյան։ Նրա կտուցին ձիթենու մի ճյուղ կար» (Ծննդոց Է 8-11)։ Սպիտակ ու գեղեցիկ այս թռչունն էր, որ վկայեց Աստծո զայրույթի՝ գթասրտության փոխվելու մասին. «Ահա ես ուխտ եմ դնում ձեզ հետ, ձեզնից հետո եկող ձեր սերունդների հետ, ձեզ հետ եկող բոլոր կենդանի էակների հետ՝ թռչունների, անասունների, երկրի բոլոր գազանների, այդ տապանից դուրս եկած բոլորի և երկրի բոլոր կենդանիների հետ։ Ես ուխտ եմ դնում ձեզ հետ. այլևս ոչ մի էակ չի մեռնի ջրհեղեղից, ողջ երկիրը ոչնչացնող ջրհեղեղ չի լինի այլևս» (Ծննդոց Թ 9-11)։ Աստվածաշնչյան Ծննդոց գրքի այս տեղեկությունը աղավնուն դարձրեց նաև ավետաբերության խորհրդանիշը։

Համաքրիստոնեական խորհրդանշային սրբազան ավադույթում այս սպիտակաթույր թռչունը, Հովհաննես Մկրտչի վկայությամբ, դարձավ Սուրբ Հոգու մարմնավորում և սուրբ Մկրտության անփոփոխ խորհրդանիշը. «Տեսա Հոգին, որ իջնում էր երկնքից որպես աղավնի և հանգչում Նրա վրա»։ Քրիստոնեության մեջ աղավնին խորհրդանշում է նաև մաքուր հոգի։ Այս իմաստով շատ հաճախ աղավնուն պատկերում են նահատակների բերանից թռչելիս։

Աղավնին որպես հոգու խորհրդանիշ կարելի է հանդիպել նաև անտիկ սրբապատկերներում և հնդկական առասպելներում։

Աղավնին, լինելով ամենահին խորհրդանիշներից մեկը, ժամանակի ընթացքում հրաշալիորեն մշակվեց քրիստոնեական արվեստում։ Սրբապատկերներում հաճախ կարող ենք տեսնել եռաթև նիմբայում պատկերված աղավնուն՝ շեշտելու համար, որ Սուրբ Հոգին Երրորդության անդամներից մեկն է։

Աղավնուն հաճախ պատկերում են մկրտության ավազանի և եկեղեցական բազում առարկաների ու սպասքների վրա, մանավանդ, երբ դրանք առնչվում են Մյուռոնօրհնությանն ու Մկրտությանը։ Վաղ քրիստոնյաների մոտ ընդունված էր աղավնու պատկերումը շիրմաքարերի վրա, որ նշանակում էր հանգուցյալի բարեպաշտ լինելը՝ կողքի մակագրությամբ հիշեցնելով Հիսուսի այն խոսքերը, թե՝ «Եղեք իմաստուն օձի պես և խոնարհ, ինչպես աղավնին»։ Մտայնություն կա, թե սատանան ու կախարդները կարող են ուզածդ կերպարանքն ընդունել՝ բացի գառան ու աղավնու կերարանքից։ Հավանաբար այս առասպելի հիմքում ընկած է այն փաստը, որ թե՛ գառը և թե՛ աղավնին Աստվածության Անձերի՝ Հիսուս Քրիստոսի և Սուրբ Հոգու խորհրդանիշներն են։

Հայ Եկեղեցու խորանների մեկնություններում աղավնին խորհրդանշում է առաքյալներին ու մարգարեներին, Սուրբ Հոգու խորհուրդը ընկալողներին՝ Բեսելիելին, Եղիաբին, Մովսեսին և 70 ծերերին։ Խաչը մեկ աղավնիով խորհրդանշում է Սուրբ Հոգին, իսկ երկու աղավնիներով՝ Քրիստոսի փակագիրն է՝ փրկագործության խորհրդանիշը։

հատկությունների միագումարով։ Ի դեպ, առյուծներն ապրում են տոհմերով, ուր ամենազորեղ արուներից մեկն իր վրա է վերցնում մնացյալի՝ ծնողների, քույրերի, եղբայրների, ձագերի (կորյունների) պահպանության խնդիրը։

Հնագույն  ժամանակներից ի վեր առյուծը եղել և մնում է որպես մի կողմից՝ աստվածությունների, արքայական իշխանության, հզորության և անկախության, ռազմական հաղթանակի, ուժի, քաջության, զգոնության, ամրության, իմաստության, արդարամտության, հովանավորչության, պաշտպանության դրական, մյուս կողմից՝ ավերածության, դաժանության, ամենակուլ վայրագության, չարի ու մահվան ընդհանրական խորհրդանիշ։ 

Այն, որ առյուծը հետաքրքրել է մարդկությանը անհիշելի ժամանակներից, վկայում են մեզ հասած քարեդարյան հուշարձանները։ 

Միջագետքի երկրներում առյուծը հզորության, թագավորների և աստվածների խորհրդանիշ էր, Բաբելոնի գլխավոր աստված Մարդուկի, ինչպես նաև մայրության աստվածուհի Իշտարի մշտական ատրիբուտը։

Եգիպտոսում առավելապես համարվում էր թե՛ արևի և թե՛ լուսնի խորհրդանիշը։ Պահպանված պատկերները վկայում են, որ եգիպտացիներն իրենց կրակի, կիզիչ արևի աստվածուհի Սեքմեթին մշտապես պատկերել են առյուծի գլխով։ Կան պահպանված եգիպտական գերեզմանաքարեր, որոնք նման են առյուծի թաթի կամ էլ առյուծի պատկերով են, որն իր մեջքին տանում է փարավոնի մումիան։ Եգիպտական մեկից ավելի աստվածներ պատկերվում էին առյուծի տեսքով։ 

Հունաստանում առյուծը արիության, քաջության, վերին իշխանության, վեհանձնության, հպարտության ընդհանրական խորհրդանիշ էր։ Առյուծը համարվում էր մահվան պահնորդ, պալատների, գահերի, դամբարանների և դարպասների պահապան։ Հույներն իրենց դռների բռնակները  պատրաստում էին առյուծի գլխի ձևով, ցայտաղբյուրները՝ երախի․ դրանք խորհրդանշում էին հավերժություն։ Հունաստանի Կրետե, Եվբեա, Հռոդոս և Պարոս կղզիներից հայտնաբերվել են առյուծների բազում հնագույն դիմաքանդակներ և հմայիլներ։ 

Հռոմում առյուծն իր դրական՝ ուժի, հաղթանակի, վեհության, իշխանության խորհրդանիշների կողքին հայտնի էր  նաև բացասական իմաստներով՝ որպես արյունարբու բնության և անողոքության խորհրդանիշ։ Պատահական չէ, որ հենց այստեղ ծնունդ առավ առյուծների օգտագործումը գլադիատորական մարտերում՝ հանցագործներին դաժանորեն պատժելու համար։ 

Իրանում առյուծը մշտապես, մինչև արաբական տիրապետության շրջանը, եղել է թագավորական տոհմերի խորհրդանիշը։ Պահպանվել են առյուծի պատկերներով բազում որմնաքանդակներ ու բարձրաքանդակներ՝ սկսած Դարեհ թագավորի ժամանակներից։ Հետաքրքիր է, որ իրանական որոշ բարբառներում «շահ» բառը հնչում է «շեր», այսինքն՝ առյուծ։

Չինաստանում առյուծը համարվում է հոգևոր աշխարհի, օրենքի, կյանքի ու մահվան, սրբազան շինությունների առասպելական պահապան, ինչպես նաև արևի, տիեզերական ձվի կամ տիեզերական դատարկության խորհրդանիշ։ 

Ճապոնիայում ևս առյուծը կյանքի ու մահվան, ուժի ու զորության, պահպանության և պաշտպանության խորհրդանիշ է։ Որպես պահապանի խորհրդանիշ՝ առյուծների արձաններ են դրել սրբավայրերի մուտքերի մոտ։ Այդ քանդակներից շատերում առյուծի թաթերից մեկը բաց է, որ նշանակում է չար դևերի հալածիչ, մյուսը՝ փակ՝ որպես բարու պահապան։ 

Բուդդիզմում առյուծը խորհրդանշում է բուդդիստական գիտելիքները, որոնք լուսավորում են խավարը։ Ըստ բուդդիստների՝ «Բուդդան առյուծ է մարդկանց մեջ», իսկ նրա ուսմունքը՝ «առյուծի մռնչոց»։

Իսլամական աշխարհում առյուծը խորհրդանշում է քաջություն, արդարություն, լույսի մարտիկ, չարի ոչնչացում։

Հինդուիզմում առյուծը խորհրդանշում է արիություն, ուժ, վստահություն, պաշտպանություն, ինչպես նաև պատժելիություն։ Առյուծը, փիղը, ձին և ցուլը համարվում են աշխարհի չորս կողմերի պահապանները, իսկ համատեղ խորհրդանշում միություն, համբերություն,  պայքար, տնտեսում և առատություն։ Առյուծն՝ իր սարսափելի տեսքով, մեղավորներին դարձի բերող Դուրգի աստվածուհու ատրիբուտն է և մարմնավորումը երեք գերագույն աստվածություններից մեկի՝ Վիշնուի, ով կատարում էր արարչագործության պահպանողի գործառույթ։ 

Պահպանված շատ փորագրություններում ու որմնանկարներում պատկերված է, թե ինչպես է առյուծը ծվատում ցուլին, ձիուն կամ մեկ այլ կենդանու, ինչը խորհրդանշում է հակադրությունների՝ կյանքի ու մահվան, արևի և լուսնի, ամռան ու ձմեռվա միասնությունը, ինչպես նաև կյանքի հաղթանակը մահվան հանդեպ։

Հին Կտակարանում բազում տեղիներ կան, որոնք փաստում են, որ հրեաների համար առյուծը սպասվող Օծյալի, Իսրայելի ժողովրդի և հրեաների 12 ցեղերից մեկի՝ Դավթի թագավորական տան, ինչպես նաև Աստծո դատաստանի խորհրդանիշ է («Այն օրը դատապարտված մնացի մինչև առավոտ. ասես առյուծը ջարդեր իմ բոլոր ոսկորները, զօրուգիշեր դատապարտված մնացի» (Ես. ԼԸ 13), «Քանզի ես Եփրեմի համար հովազի պես եմ և Հուդայի տան համար՝ առյուծի նման» (Օսեե Ե 14))։ Բացի դրանից, առյուծը խորհրդանշում է արիություն («Ամբարիշտը փախչում է առանց որևէ մեկից հալածված լինելու, բայց արդարն անձնապաստան է լինում ինչպես առյուծ» (Առակ. ԻԸ 1) և ուժ («Սավուղն ու Հովնաթանը... արծիվներից ավելի թեթևաշարժ էին, առյուծներից ավելի զորեղ» (Բ Թագ. Ա 23), «Առյուծի կորյունը հզոր է բոլոր կենդանիներից, երբեք չի վախենում և թիկունք չի դարձնում անասուններին» (Առակ. Լ 30)), ուստի հզոր թշնամուց  ու սատանայից պաշտպանվելու խորհրդանիշ է։ 

Այս խորհրդանիշների մեծ մասը նույնիմաստությամբ անցել է քրիստոնեություն։ 

Քրիստոնեության մեջ ևս առյուծն ունի հակասական խորհրդանիշներ։ Որպես ուժի ու հաղթանակի, որպես հաղթանակած Թագավորի՝ Օծյալի, խորհրդանիշ, Հիսուս Քրիստոսի մարմնավորումներից մեկն է. «Եվ երեցներից մեկն ինձ ասաց. «Լաց մի՛ եղիր. ահա՛ հաղթեց Առյուծը, որ Հուդայի ցեղից է, Դավթի արմատից, որ բաց է անելու գիրքը և քանդելու է նրա յոթ կնիքները»» (Հայտ. Ե 5)։ Սբ Գրիգոր Նարեկացին իր Խաչվերացի տաղը սկսում է հետևյալ տողով. «Ես ձայն զԱռիւծուն ասեմ, որ գոչէր ի քառաթեւին», այսինքն՝ «Ես խոսում եմ այն Առյուծի ձայնի մասին, որ գոչում էր քառաթևի վրա»։ 

Առյուծը մեկն է քառակերպյան Աթոռի չորս կենդանիներից և չորս ավետարանիչների մեջ Մարկոս  ավետարանչի խորհրդանիշն է։ Հատկապես թևավոր առյուծին հաճախ կարելի է տեսնել Մարկոսի սրբապատկերներում ու մանրանկարներում։ Հայկական մանրանկարչական արվեստում Մարկոսին խորհրդանշող առյուծը սովորաբար պատկերվում է ոչ թե հենց Մարկոսի մանրանկարում, այլ Մարկոսի Ավետարանը սկսող «Սկիզբն» բառի Ս զարդագրի ներսում։

Առյուծը նաև արիության, քաջության, ինչպես նաև հավատքի պահպանության խորհրդանիշ է։

Սակայն նա միաժամանակ չար ուժերի, քաոսի, սատանայի, հպարտության, դավաճանության, ուրացումի, մահացու մեղքի խորհրդանիշ է, իսկ կուչ եկած քնած առյուծը՝ Հուդայի մարմնավորումը։ Առյուծի բացասական իմաստներից ելնելով է, որ Պետրոս առաքյալը զգուշացնում է. «Արթո՛ւն եղեք, հսկեցե՛ք, քանի որ ձեր ոսոխը՝ սատանան, մռնչում է առյուծի պես, շրջում և փնտրում է, թե ում կուլ տա» (Ա Պետ. Ե 8), իսկ Պողոս առաքյալը հավաստիացնում է, որ Տիրոջն ապավինած մեկը չարից երկյուղելու ոչինչ չունի. «Բայց Տերն օգնեց ինձ ու զորացրեց, որպեսզի ինձնով հաստատվի քարոզությունը, և բոլոր հեթանոսները լսեն այն։ Առյուծի բերանից փրկվեցի ես։ Տերն ինձ կազատի բոլոր չար գործերից...» (Բ Տիմ. Դ 17)։ Սրբերը «...հավատով պարտության մատնեցին թագավորություններ, գործեցին արդարություն, հասան խոստմանը, փակեցին առյուծների բերաններ...» (Եբր. ԺԱ 33)։ 

Միջնադարում ընդունված էր քրիստոնեական տաճարների մուտքերի մոտ առյուծի քանդակներ տեղադրել, դռներին՝ առյուծի պատկերներ փորագրել։ Այս առյուծները խորհրդանշում էին Տիրոջ մարմնացումն ու հավատքի պահպանությունը՝ ասես հուշելով, որ հավատուրացներն ու անարժանները չպիտի մտնեն Աստծո տան դռնից ներս։ Հիշենք, թե ինչպես Հիսուսը տաճարից դուրս վռնդեց այնտեղ վաճառքով զբաղվողներին, այն է՝ անհավատներին՝ ասելով. «Գրված է՝ իմ տունը աղոթքի տուն պիտի կոչվի, իսկ դուք ավազակների որջ եք արել այդ» (Մատթ. ԻԱ 13)։

Առյուծը որպես հարության խորհրդանիշ ծագել է դեռևս վաղ քրիստոնեության շրջանում՝ հիմք ընդունելով այն ավանդազրույցը, ուր ասվում էր, թե կորյունները ծնվում էին մեռած (ինչպես հայտնի է՝ նորածին ձագերի աչքերն առաջին շաբաթը փակ են լինում), բայց երեք օր հետո նրանց հայրը կենդանացնում էր նրանց։ Առյուծը այդ կերպ մուտք գործեց քրիստոնեական մշակույթ նաև որպես մահվան ու հարության խորհրդանիշ։ 

Առյուծների պատկերով կանգնեցվել են արձաններ, նրանց մասին հյուսվել են լեգենդներ և առասպելներ։ Առյուծներ են պատկերված Ֆրանսիայի, Բելգիայի, Նորվեգիայի,  Էստոնիայի Միացյալ Թագավորության, Շվեդիայի, Չեխիայի, Բուլղարիայի, Նիդեռլանդների, Ֆինլանդիայի, Վրաստանի, Հայաստանի, նույնիսկ Երևան քաղաքի և ուրիշ այլ պետությունների զինանշաններին և դրոշներին։

Առյուծների կերպարը մեծ տեղ է գրավել ժողովուրդների մշակութային կյանքում՝ բանահյուսության և գրականության մեջ, կերպարվեստում, կինոարվեստում։ Առյուծը «Մետրո Գոլդվին Մայեր» կինոընկերության խորհրդանիշն է։ Առյուծի տեսք ունի Վենետիկի կինոփառատոնի գլխավոր մրցանակը։ 

Ժամանակին Եվրոպայում լայն տարածում ուներ արքաներին և նշանավոր ռազմական գործիչներին ու հաղթանակած մարտիկներին «Առյուծ» կամ «Առյուծասիրտ» պատվանուններով մեծարելը։ 

Ինչպես հնագույն շատ ու շատ ժողովուրդների մշակույթում, այնպես էլ հայերիս համար առյուծը եղել է արևի, ուժի, հզորության, արքայական իշխանության,  խիզախության, վեհության, արիության, համարձակության և անձնազոհության, հավատքի ու հավատալիքների պահպանության ու պաշտպանության խորհրդանիշ։ Սյունիքի ժայռապատկերներում պահպանված առյուծի փորագիր պատկերը՝ կատարված դեռևս վերին քարե դարում, վկայում է, որ հայերս ևս առյուծի պատկերը կիրառել ենք որպես պատկերագիր։ 

Հայաստանում առյուծի պաշտամունքի մասին են վկայում Վանաձորի դամբարանաբլուրում հայտնաբերված,  մ.թ.ա. 2-րդ հազարամյակի ոսկե թասը՝ դրվագված վեց առյուծների խորհրդանշական պատկերներով, Նեմրութ լեռան ստորոտում հայտնաբերված հայկական հեթանոսական սրբավայրում պահպանված առյուծի դիմաքանդակներն ու արձանները։ 

Առյուծը Բագրատունյաց հայոց թագավորության (885-1045 թթ.) խորհրդանիշն էր, երկրի գլխավոր դրոշի կարևոր տարրը՝ խաչի հետ միասին։

Այդ շրջանից մեզ հասել են առյուծների բազմաթիվ պատկերներ՝ մայրաքաղաք Անիի դարպասների քանդակներում, եկեղեցիների որմնաքանդակներում։  Ամենայն հավանականությամբ, որպես հավատի պահապանի խորհրդանիշ՝ առյուծը քանդակվել է Նորավանքի, Գեղարդի, Այրիվանքի, Աղթամարի Սբ Խաչ և այլ եկեղեցիների որմերին։ 1958 թ. Գեղարդավանք տանող ճանապարհին տեղադրվեց առյուծի դեկորատիվ հանրահայտ քանդակը (կոփածո պղինձ, բազալտ, բարձր.՝ 400 մ., քանդակագործ՝ Արա Հարությունյան)։ Այսօր այն հայկական Great Valley հայտնի կոնյակի ապրանքանիշն է։ 

Հայոց դյուցազնավեպի՝ «Սասնա ծռերի» Մեծ Մհերը ունի «Առյուծաձև» պատվանունը։ Հայ ազգային-ազատագրական, ֆիդայական շարժման ակնառու գործիչ Աղբյուր Սերոբը հայտնի է նաև որպես «Նեմրութի ասլան» պատվանունով։ Որպես ազգային պետականության խորհրդանիշ՝ առյուծի կերպարը կիրառվեց նաև Կիլիկյան Հայաստանոում՝ որպես երկրի գլխավոր խորհրդանիշ՝ տեղ գտնելով դրոշի և զինանշանի վրա։ Լևոն Մեծագործ արքայի  թագավորական հագուստի, թագի և գայիսոնի վրա ևս եղել են առյուծի զարդանախշեր։ 1918 թվականին Հայկական անկախ պետականության հռչակումից հետո առյուծն ու արծիվը դարձան Հայաստանի զինանշանի բաղկացուցիչ մասը, որի հիման վրա էլ ստեղծվեց  նաև ժամանակակից Հայաստանի զինանշանը՝ միևնույն խորհրդանիշներով։ Առյուծներ են պատկերված նաև Երևանի և Գյումրու զինանշանների վրա։ 

«Առյուծ» բառը տեղ է գտել մի շարք հայերեն դարձվածքներում, օրինակ՝ առյուծի բաժին (ամենամեծ մասը), առյուծի բերանից ոսկոր խլել (շատ դժվարին գործ կատարել), առյուծի ծիծ ծծել (քաջ, անվախ լինել), առյուծ կտրել (արիանալ), առյուծի կաթ (օղի), առյուծի սիրտ (քաջություն) և այլն։

աստղազարդ մի անընդգրկելի տարածության, ինչն էլ դիտողին պարուրում է երկյուղածին, խորհրդավոր ու առեղծվածային զգացումներով։ Հնագույն մարդկանց համար նման երկինք տեսնելը, ամենայն հավանականությամբ, խնդիր չէր։ Այդ խորհրդավոր ու առեղծվածային աստղերը համարվում էին առավելության, հավերժության, գեղեցկության, մշտակայության, առաջնորդության, պաշտպանության, սթափության, ձգտումի խորհրդանիշ։ Մեր հեռավոր նախնիները հավատում էին, որ աստղերը կառավարում են մարդկային ճակատագրերը, ուստի նրանց վերագրում էին աստվածությունների՝ և կամ աստվածության օգնականների դերեր։ Շատ ու շատ ժողովուրդներ՝ հույները, եգիպտացիները, շումերները, խեթերը, ասորիները, պարսիկները, հնդիկները, ինչպես նաև հայերս, իրենց աստվածներին ու աստվածուհիներին բնակեցնում էին երկնքում և նրանցից ոմանց անվանակոչում աստղերի և համաստեղությունների անուններով (հիշենք, որ հայերիս դիցարանի սիրո, գեղեցկության և երկնային լույսի աստվածուհին Աստղիկ անունն է կրում)։ Երկնքում երևացող քառաթև աստղը   միջագետքյան արևի աստված Շամաշի նշանն էր, հնգաթևը՝ շումերական Իշտար աստվածուհու և հռոմեական պատերազմի աստված Մարսի նշանն էր։ Հնգաթև աստղը որպես պաշտպանության և անվտանգության խորհրդանիշ առնվազն 3000-ամյա պատմություն ունի։ Այն կիրառել են իրենց հավատալիքներում, ծիսակարգերում այնպիսի հնագույն քաղաքակրթությունների ներկայացուցիչներ, ինչպիսիք են հույները, պարսիկները, Միջագետքի ժողովուրդները, հնդիկները, ճապոնացիները, չինացիները, ինկերը և այլք։ Ի դեպ, Բեթղեհեմի աստղը ևս վաղ քրիստոնեության շրջանում պատկերվում էր հնգաթև։ 

        Աստղերն ու աստղային կուտակումները սերտ կապ են ունեցել երկրագործության և ծովագնացության հետ։ Հնագույն մարդու գյուղատնտեսական աշխատանքների սկիզբն ու ավարտը, ծով դուրս գալու, մակընթացություններից խուսափելու հնարավորությունները սերտորեն առնչվում էին երկնային լուսատուների՝ արևի, լուսնի, ինչպես նաև աստղերի դիրքերի հետ։ 

Մեզ հասած առասպելներից շատերը կապված են երկնային լուսատուների հետ։ Լուսատուներին նվիրված ծեսերը խիստ տարածված էին հին աշխարհում։ 

      Դեռևս մ.թ.ա. 6-4-րդ դարերում, գուցե նույնիսկ ավելի վաղ, մարդիկ աստղային կուտակումները բաժանել են համաստեղությունների՝ դրանք կոչելով կենդանիների, բույսերի, շրջակա առարկաների անուններով։ Իսկ ահա մ.թ.ա. 3-րդ դարում Եգիպտոսի Ալեքսանդրիայի գիտնականները համակարգեցին այդ համաստեղությունները և ըստ հունահռոմեական առասպելների բովանդակության ու հերոսների անունների՝ տվեցին նոր անուններ, որոնք գործածվում են մինչ այսօր։ Հնում մարդկությանը հայտնի յոթ մոլորակներին, որոնք հայտնի են հունահռոմեական աստվածների անուններով, հայերը տվեցին հայեցի անուններ՝ ելնելով դրանց ֆիզիկական հատկություններից ու բնույթից։ Սա նշանակում է, որ հայերը դեռևս հազարամյակներ առաջ բավականին լուրջ գիտելիքներ են ունեցել տիեզերքի և տիեզերական մարմինների մասին։ 

Աստղերը նախանշում էին մեծ մարդկանց մահը կամ աստվածների ծնունդը (աստղերն են հուշել Ագնի աստծո և Բուդդայի ծնունդը հնդկական առասպելաբանության մեջ և Հիսուսի՝ քրիստոնեության մեջ)։ 

      Աստղերը համարվում էին նաև երկնային պատուհաններ կամ երկինք տանող մուտքեր։ 

     Մարդու աչքին տեսանելի-ընկալելի ճառագայթների թվից կախված՝ դեռևս վաղնջական ժամանակներից մարդիկ սկսեցին աստղը դիտարկել երկրաչափական ձևերով՝ դրանք պատկերելով եռաթև, հնգաթև, վեցաթև, նաև բազմաթև կամ բազմանկյուն։ Հետաքրքիր է, որ աստղի գրաֆիկական լուծումներում հիմնականում օգտագործվում էին տարբեր ձևի եռանկյունների համադրությունները։ Հնագիտական նյութերը փաստում են, որ հնագույն մարդիկ բավականաչափ գիտելիքներ ունեին ինչպես մաթեմատիկայից ու երկրաչափությունից, այնպես էլ աստղագիտությունից, ֆիզիկայից, երկրագիտությունից, քիմիայից և այլն։ Հազարամյակների պատմություն ունեցող տաճարների որմերին, խճանկարներում, կավե ամաններին պահպանված գուներանգ զարդանախշերը՝ կենդանական, բուսական, երկրաչափական ու տիեզերական մարմինների մոտիվներով, ասվածի լավագույն վկայություններն են։ Իսկ աշխարհով մեկ սփռված այնպիսի շինություններ, ինչպիսիք են եգիպտական բուրգերը, Պարթենոնը, Կոլիզեյը, չինական Սեծ պարիսպը, հնդկական, թաիլանդական հազարամյա տաճարները, հայկական Պորտասարը, Քարահունջը և բազում այլ շինություններ մնում են կատարյալ առեղծվածներ՝ իրենց ինժեներատեխնիկական, մաթեմատիկական, երկրաչափական ու տեխնոլոգիական լուծումների ու կառուցման մեջ կիրառված հմտությունների առումով։ Իրականում այսօր շատ բան չգիտենք մեր հեռավոր նախնիների մասին՝ սկսած նրանց գիտական, բարոյահոգեբանական, կրոնական, մշակութային ընկալումներից մինչև նրանց թողած պարզ կամ պարզունակ թվացող ժառանգությունը։ Հնագույն մշակույթի ուսումնասիրողներից ոչ մեկը չի կարող հստակ ասել՝ աստղերի գրաֆիկական պատկերներն ի սկզբանե կիրառվել են զուտ որպես զարդանախշե՞ր, թե այնուամենայնիվ կրել են որոշակի գաղափարներ, քանի որ դրանք կիրառել են համարյա բոլոր ժողովուրդները՝ անկախ իրենց հավատալիքների, կրոնական ու մշակութային ընկալումների առանձնահատկություններից։ 

      Երկրաչափական զարդամոտիվների մեջ ամենատարածվածն ու համընդհանուրը հնգաթև և վեցաթև աստղերն են։ Հնգաթև աստղին վերագրվել են պաշտպանության, անվտանգության, առեղծվածային ուժերի և ներդաշնակության խորհուրդներ։ Քրիստոնեության մեջ այն նույնպես գործածվել է հնում՝ որպես թե՛ Բեթղեհեմի աստղ, թե՛ մարդկային 5 զգայարանների և թե՛ Տիրոջ 5 վերքերի (գամերից ու գեղարդի խոցվածքից առաջացած վերքերը խաչի վրա) խորհրդանիշ։ Հետագայում սրանք, ինչպես անհիշելի ժամանակներից մեզ հասած մնացյալ աստղապատկերները՝ յոթնաթևն ու ութաթևը, լայն տարածում գտան որպես խորհրդանիշներ և կիրառվեցին նաև տարբեր ժողովուրդների կողմից։ Այս աստղատեսակներին կարելի է հանդիպել նաև հայկական եկեղեցիների որմերին, դռներին, խաչքարերին, գորգարվեստում, խեցեգործության մեջ, գրքերի պահպանակներին պահպանված դաջվածքե գործվածքների նմուշներում և կենցաղային այլ առարկաների գեղագիտական հորինվածքներում։ Բաբելոնաշումերական հնագույն քաղաք Ուրուկի շրջակայքում հայտնաբերված հնգաթև աստղի պատկերը թվագրվում է մ.թ.ա. 3500 թ.։ Այս աստղը պաշտված է եղել նաև Եգիպտոսում։ Այդ են վկայում շատ հուշարձանների, դամբարանների առաստաղների վրա պահպանված հնգաթև աստղի պատկերները, որոնք խորհրդանշել են աստղազարդ երկինքը։

     Հնգաթև աստղն առանձնահատուկ նշանակություն է ունեցել հույն փիլիսոփա, մաթեմատիկոս Պյութագորասի (մ.թ.ա. 6-րդ դար) և նրա աշակերտների համար։ Աստղի հինգ թևերը խորհրդանշել են բնության հինգ տարրերը՝ կրակը, ջուրը, հողը, օդը և եթերը (հոգին կամ գաղափարը)։

     Հնգաթև աստղի պատկեր է դրոշմված եղել Ալ. Մակեդոնացու կնիքին, ինչը ծառայել է նաև որպես թալիսման՝ չարից պաշտպանվելու համար։

     Մեր ժամանակներում արդեն շատ պետությունների դրոշների գաղափարական պատկերամտածողության մեջ, որպես պաշտպանության խորհրդանշան, իր ուրույն տեղն ունի հնգաթև աստղը։ Երկրների՝ աստղ ունեցող դրոշների մեծ մասում հենց հնգաթև աստղ է պատկերված։ Այն լայն կիրառում ունի նաև զինվորական աշխարհում, որտեղ զինվորականների զանազան աստիճաններն ուսադիրների վրա նշանակվում են տարբեր չափերի և քանակի հնգաթև աստղերով։

    Ինչ վերաբերում է վեցաթև աստղին, տարածված է այն տեսակետը, թե այն հրեական ծագում ունի և խորհրդանշում է Դավիթ թագավորի վահանը կամ Սողոմոն թագավորի կնիքը։ Սակայն վեցաթև աստղն իբրև խորհրդանիշ ձևավորվել է դեռևս վաղ նեոլիթյան շրջանում՝ շուրջ 8 000 տարի առաջ, և հազարամյակներ շարունակ մի ժողովրդից փոխանցվել մյուսին։ Այս խորհրդանիշի ծագումը ոչ մի աղերս չունի որևէ առանձին ժողովրդի կամ երկրի հետ, քանի որ պատմականորեն այս աստղը կիրառվել է բոլոր հնագույն ժողովուրդների՝ շումերների, աքքադացիների, կելտերի, բաբելոնացիների, եգիպտացիների, հնդիկների, իրանցիների, ինչպես նաև հայերի կողմից՝ մշակութային տարբեր համատեքստերում։ Ոչ մի հիմք չկա ենթադրելու, որ վեցաթև աստղն առանձնակի նշանակություն է ունեցել հին հրեական ազգային ու կրոնական մշակույթում։ Ավելին՝ Հին Ուխտի հրեաները, որոնց թվում թե՛ Սողոմոն և թե՛ Դավիթ թագավորները, չէին կարող որևէ խորհրդանշանային պատկեր ունենալ ո՛չ կնիքների և ո՛չ էլ վահանների վրա այն պարզ պատճառով, որ Աստված Մովսեսի միջոցով խստիվ պատվիրել-զգուշացրել էր նրանց. «Ինձնից բացի այլ աստվածներ չպիտի լինեն քեզ համար։ Վերևում՝ երկնքում, ներքևում՝ երկրի վրա, և երկրի խորքի ջրերի մեջ եղած որևէ բանի նմանությամբ քեզ կուռքեր չպիտի կերտես» (Ելք Ի 3-4), «երկրի վրա սողացող որևէ սողունի կերպարանքով, երկրի տակ՝ ջրերի մեջ գտնվող որևէ ձկան կերպարանքով, կամ դեպի երկինք նայելով, արեգակը, լուսինը, աստղերն ու երկնքի բոլոր զարդերը տեսնելով՝ չմոլորվեք, դրանց չերկրպագեք ու դրանք չպաշտեք» ( Բ Օր. Դ 18-19)։ Այս պատվիրանների շրջանակում վեցաթև աստղն ընկալվում է որպես «երկնքում» եղածի պատկեր։

     Առաջին անգամ վեցաթև աստղը որպես հրեական խորհրդանիշ կիրառվել է 1354 թվականին, երբ Գերմանիայի և Բոհեմիայի թագավոր (այնուհետև սրբազան հռոմեական կայսր) Կառլ 4-րդը հրեաներին թույլ տվեց ունենալ սեփական դրոշ։ Դա կարմիր կտոր էր՝ վրան պատկերված վեցաթև աստղ, որը հետագայում մոռացվեց։ Միայն չորս դար հետո՝ 1799 թ., այս աստղը՝ որպես հրեական խորհրդանշան, սկսեցին փորագրել գերեզմանների վրա։ Իսկ 19-րդ դարում որպես հակակշիռ քրիստոնեական խաչին և իսլամական կիսալուսնին, հրեաները վեցաթև աստղը դարձրին իրենց ազգային ու ինքնության խորհրդանիշը։ 1948 թվականին Իսրայել պետության ստեղծումից հետո բնականաբար ստեղծվեց նաև դրոշը։ Այն սպիտակ ուղղանկյուն է, որի ծայրերի երկայնքով անցնում են երկու հորիզոնական կապույտ գծեր (հրեաների կրոնական շալի նմանությամբ), իսկ կենտրոնում աստղն է։ 

     Վեցաթև աստղը, որ կառուցված է մեկ կենտրոն ունեցող երկու հավասարակողմ եռանկյունների միացումից, զանազան մշակույթներում ի սկզբանե եղել է իմաստության, ազատության, կյանքի, գթասրտության, լիության, կատարելության, մարդկային հոգու, բոլոր տեսակի փորձանքներից և դևերից պաշտպանվելու խորհրդանշան։

      Հինդուիզմում պտտվող կրակե շրջանակի մեջ պատկերված վեցաթև աստղը՝ Վիշնու աստծո պատկերի հետ, մարմնավորում է վերին իշխանությունը, տարածության վեց չափումները՝ վերև ու ներքև, հետ ու առաջ, աջ ու ձախ։ Հնդկական մեկ այլ ուսմունքում այն խորհրդանշում է երկու աշխարհների ներդաշնակությունը, իսկ բուդդիզմում՝ քաոսի և կարգուկանոնի ներդաշնակությունը։ Չինաստանում վեցաթև աստղը խորհրդանշում է տիեզերքը, լույսի բոլոր կողմերը, մարդու վեց զգայարանները (վեցերորդը բանականությունն է)։ Իսլամում այս աստղն իմաստություն է խորհրդանշում, քրիստոնեության մեջ՝ արարչագործության 6 օրերը, Հիսուս Քրիստոսի մարդկային ու աստվածային բնությունների անքակտելի միությունը, ինչպես նաև Աստծո (վերևի ծայր) և սատանայի (ներքևի ծայր) հակառակությունը։ Վեցաթև աստղի 5 ծայրերը խորհրդանշում են մարդու 5 զգայարանները, իսկ վեցերորդը՝ ձգտումն առ Աստված։ Սակայն ո՛չ Հին և ո՛չ էլ Նոր Կտակարաններում, երբ խոսվում է աստղի մասին, չի նշվում դրա թևերի քանակը։ «Ես՝ Հիսուսս, ուղարկեցի իմ հրեշտակին, որ այս բանը վկայի ձեզ՝ եկեղեցիներիդ։ Ես արմատ և սերունդ եմ Դավթից, պայծառ աստղը առավոտի, Հոգին և Փեսան, որ գալու եմ» (Հայտ. ԻԲ 16) խոսքում աստղը փոխաբերորեն ընկալվում է որպես լույս, անմահության, հավերժության, դրախտային կյանքի գրավական. «Ես եմ աշխարհի լույսը. ով Իմ հետևից է գալիս, խավարի միջով չի քայլի, այլ կընդունի կենաց լույսը» (Հովհ. Ը 12)։ 

     Հայկական մշակույթում հազարամյակներ շարունակ կիրառվել է վեցաթև աստղի պատկերը թե՛ իբրև զարդարանք, թե՛ իբրև ճարտարապետական կառուցվածքի ձև։ Թեպետ ավանդաբար հայկական եկեղեցիներն ունենում են ուղղանկյուն կամ խաչաձև կառուցվածք, բայց եղել են նաև աստղաձև հատակագիծ ունեցողներ, ինչպես օրինակ Անիի Հովվի եկեղեցին (11-րդ դար), որի հատակագիծը վեցաթև աստղի կառուցվածք ունի։ Վեցաթև աստղի երկրաչափական կառուցվածք ունեն նաև մեր որոշ եկեղեցիների գմբեթները։ Այս աստղի պատկերների հանդիպում ենք խաչքարերի, գորգերի, խեցեգործական իրերի, եկեղեցիների դռների ու որմերի վրա,  ջուլհակագործական նմուշների դաջվածքե զարդանախշերի ընդհանուր պատկերում։ Սակայն, ցավոք, որևէ հիմնավոր փաստ չկա, որ հայերս այս աստղը կիրառել ենք որպես կայուն խորհրդանշան և ոչ թե զուտ զարդարանք կամ կառուցվածքային լուծում։ Միակ խորհրդանշական պատկերները, որ հայերը հազարամյակներ շարունակ անընդմեջ կիրառել են, հավերժության նշանն է, որ պատկերվել է գերազանցապես պարզ կամ հյուսկեն շրջանի տեսքով (շրջանը բոլոր ժամանակներում և բոլոր կրոններում ընկալվել է որպես ամբողջության, կատարելության, միասնության, լիության խորհրդանիշ), և խաչը։ Հայերիս համար որպես Տիրոջ և քրիստոնեության անփոփոխ խորհրդանշան՝ եղել ու մնում է խաչը, հատկապես ծաղկյալը։ Սրա լավագույն վկայությունն են խաչքարերը՝ թե՛ իրենց կրոնական և թե՛ մշակութային կիրառումներով։

     Չնայած նրան, որ յոթ թիվը թե՛ քրիստոնեության մեջ, թե՛ այլ կրոններում հարուստ խորհրդաբանություն ունի՝ յոթնաթև աստղը որպես խորհրդանիշ կամ զարդանախշ համեմատաբար ավելի քիչ է գործածվել։ Քրիստոնեական միջնադարյան ձեռագրերում այն երբեմն պատկերվել է որպես Սուրբ Հոգու յոթ շնորհների կամ Եկեղեցու յոթ խորհուրդների խորհրդանիշ։ Յոթնաթև աստղն ամենից շատ հանդիպում է իսլամական արվեստում ու ճարտարապետության մեջ։ Յոթնաթև աստղը հանդիպում է նաև գոթական ճարտարապետության մեջ՝ տաճարների պատուհանների վիտրաժների զարդարանքներում։ Յոթնաթև են Ավստրալիայի թե՛ դրոշի վեց աստղերից հինգը (մեկը հնգաթև է), թե՛ զինանշանի աստղը։ Յոթնաթև է նաև Հորդանանի դրոշի աստղը։

     Ութաթև աստղը, որ երկու քառակուսիների համադրում է, ավելի տարածված է զանազան ժողովուրդների մշակույթում։ Քրիստոնեության մեջ հաճախ ութաթև աստղի ձևն ունի Բեթղեհեմի աստղը Հիսուսի ծննդյան պատկերներում։ Բեթղեհեմի Սբ Ծննդյան տաճարում ութաթև աստղով է ցույց տրված Հիսուսի ծննդյան վայրը։ Ութաթև աստղն ունի նաև հարության և նոր կյանքի ու վերածննդի խորհուրդը, քանի որ Տեր Հիսուսը հարություն առավ կիրակի՝ ութերորդ օրը։ Այդ իսկ պատճառով թե՛ կաթոլիկ, թե՛ արևելյան շատ եկեղեցիներում մկրտության ավազանը հաճախ ութակողմ է։ Վերջերս հին Արտաշատում հայտնաբերված հայկական հնագույն եկեղեցու կենտրոնական մասը դարձյալ ութաթև է։ Քրիստոնեական պատկերագրության մեջ ութաթև աստղը երբեմն խորհրդանշում է նաև Մարիամ Աստվածածնին։ 

     Ութաթև աստղը տարածված է նաև այլ կրոններում ու մշակույթներում։ Այն Իշտարի՝ շումերական սիրո, պտղաբերության, ինչպես նաև պատերազմի աստվածուհու աստղն է։ Հետագայում այն համարվեց Արուսյակի կամ Վեներայի՝ Արևից ու Լուսնից հետո իր պայծառությամբ երրորդ երկնային լուսատուի խորհրդանիշը։ Ութաթև աստղը տարածված է նաև իսլամական արվեստում ու ճարտարապետության մեջ և խորհրդանշում է հավասարակշռություն, ներդաշնակություն և բոլոր բաների փոխկապակցվածություն։ Իբրև իսլամական խորհրդանշան՝ այն պատկերված է Ադրբեջանի դրոշին՝ կիսալուսնի կողքին։ Հինդուիզմում ութաթև աստղը Լակշմիի աստղն է, որ խորհրդանշում է հարստության կամ առատության 8 ձևերը։ Բուդդիզմում այս աստղի ձևով անիվը խորհրդանշում է Ութակի ուղին, որն առաջնորդում է դեպի լուսավորություն։ Ութաթև աստղը սրբազան խորհրդանիշ է ամերիկյան որոշ ցեղերի համար. նրանց կրոնական պատկերացումներում այն խորհրդանշում է հավասարակշռություն և բնության շրջափուլերը։ Այդ իսկ պատճառով ութաթև աստղը կարելի է պատկերված տեսնել ամերիկյան որոշ բնակավայրերի դրոշների վրա։

ժողովուրդների մոտ արծիվը, չնչին տարբերությամբ, նաև ամենատես Աստծո, արևի, իշխանության, զորքի ու զորականության խորհրդանիշ է: Այն զուգորդվում է մեծության, հզորության, իշխանության, թագավորության, հաղթանակի, քաջության, ոգեշնչումի, հոգևոր վերելքի հետ:

Հեթանոսական մշակույթում արծիվը ոչ միայն համարվել է աստվածների ուղեկիցը, այլև շատ հաճախ եղել է նրանց ուղղակի անձնավորողը: Հունական դիցաբանության մեջ օլիմպիական աստվածները, ինչպես օրինակ՝ գերագույն աստված Զևսը, երբ կարիք ուներ որևէ մեկին տեսնելու, նրան կանչելու համար ուղարկում էր արծվին և կամ, հարկ եղած դեպքում, ինքն էր արծվի կերպարանք ընդունելով՝ գնում նրա ետևից: Հիշենք հունական այն առասպելը, ուր պատմվում է, թե ինչպես ամեն առավոտ Զևսի զայրույթը հսկա արծվի կերպարանք է առնում և կտցահարում Պրոմեթևսի լյարդը: Այն, որ արծիվը կարողանում է առանց աչքը թարթելու նայել արևին, այսինքն՝ հաղթահարելով արևի հզոր լույսն ու ջերմությունը՝ վեր սլանալ, առիթ է տվել մարդկանց՝ նրան օժտելու հոգին երկինք տեղափոխելու հատկությամբ: Հին հռոմեացիները մահացած կայսեր դին այրելու ժամանակ արծիվ էին բաց թողնում, որպեսզի նա երկինք տեղափոխեր տիրակալի հոգին: Հրեական պատկերացումներով՝ արծիվը կարող է արևին տալ իր թևերը, այրել և ապա սուզվելով օվկիանոսում՝ այդտեղից դուրս գալ նորոգված թևերով: Այս պարագան վաղ քրիստոնեության մեջ հանդիսացել է նաև մկրտության խորհրդանշական մոտիվներից մեկը: Քրիստոնեական շատ մշակույթներում արծիվներ են պատկերել ոչ միայն մկրտության ավազաններին, այլև եկեղեցական ամբիոններին. այստեղ արդեն՝ որպես Հովհաննես Աստվածաբանի խորհրդանիշը: Միջնադարյան քրիստոնեական պատկերագրության մեջ արծիվը խորհրդանշում է նաև Քրիստոսի համբարձումը, երկինք առաքվող աղոթքը, Աստծո ողորմածությունը, Քրիստոսի՝ չարի դեմ տարած հաղթանակը (վերջինիս դեպքում արծիվը սովորաբար պատկերվել է օձը կտուցի մեջ պահած): Իսկ արծվի և օձի, արծվի և առյուծի, արծվի և հովազի համատեղ պատկերումը խորհրդանշել է երկնքի ու երկրի միասնականությունը:

Արծվի և աստվածների միջև կապն ունի շատ հին ավանդություն թե՛ հին եգիպտացիների, թե՛ եվրասիական ժողովուրդների, թե՛ հնդկական ու արևելյան մշակույթներում: Արծիվը՝ մարդկային ձեռքերով, եղել է Սիրիայի կրակապաշտների խորհրդանիշը: Հյուսիսային Ասիայի քոչվորների մոտ արծիվը համարվել է շամանների գերագույն հոր խորհրդանիշը: Հին պարսիկների և հռոմեացիների մշակույթներում արծիվը խորհրդանշել է հաղթանակ, իսկ արծվի թռիչքը՝ ռազմական հաջողությունների տոնախմբություն: Հռոմ քաղաքի հիմնադիր Հռոմուլոսի օրոք արծվին պատկերում էին դրոշներին՝ որպես երկնքի աստվածության, այն է՝ Յուպիտերի թռչունը: Ամերիկյան սպիտակագլուխ արծիվը՝ լայն բացված թևերով, ԱՄՆ-ի խորհրդանիշն է:

Հնագույն ժամանակներից ի վեր արծվի խորհրդանիշն օգտագործվել է նաև Հայաստան աշխարհում: Ուրարտական թագավորության շրջանում այն եղել է Արծիբեդինի աստվածության խորհրդանիշը, ուղեկցել Խալդ աստծուն: Հետագայում արծիվը եղել է նաև Արծրունիների (Արծիվների)՝ որպես քաջակորովների տան խորհրդանիշը:

Քրիստոնեական սիմվոլիկայում արծիվը համարվում է Հովհաննես Ավետարանչի խորհրդանիշը։ Հայկական քրիստոնեական սիմվոլիկայում արծիվը համարվել է նաև գերագույն իշխանության, ինչպես նաև երկնային զորքի՝ հրեշտակների, իսկ ավելի հաճախ՝ գերագույն հրեշտակների խորհրդանիշը:

ԵՐԿԳԼԽԱՆԻ ԱՐԾԻՎ

Երկգլխանի արծիվը դեռևս խեթերի մոտ կիրառվել է որպես աստվածների՝ երկնքի ու երկրի վրա ունեցած գերագույն իշխանության խորհրդանիշ, որն էլ հետագայում օգտագործեցին թուրք-սելջուկները խաչակրաց արշավանքների ժամանակ: Պաղեստինը քրիստոնյա Հռոմի կողմից գրավվելուց հետո երկգլխանի արծիվը դարձավ Հռոմեական կայսրության խորհրդանիշը` կայսեր ոչ միայն աշխարհիկ, այլև հոգևոր իշխանության գլուխը համարվելու միտումով: Հետագայում նույն իմաստով երկգլխանի արծիվը դարձավ Ավստրո-Հունգարիայի և Ռուսական կայսրության խորհրդանիշը:

Սիմեոն Ա Կաթողիկոսից սկսած՝ երկգլխանի արծիվը նաև իրենց պարանոցից են կախում Հայաստանյայց Առաքելական Եկեղեցու հովվապետները՝ որպես կաթողիկոսի՝ համայն հայության հոգևոր ու աշխարհիկ իշխանությունների կրողի, թեպետ նման մեկնության համար պահպանված որևէ վկայություն չգտանք: Կարծում ենք՝ երկգլխանի արծվի խորհրդապատկերը թե՛ Մայր Աթոռի և թե՛ Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսների կողմից կիրառելը, ինչպես նաև պանակեն, վերցված են ռուսներից: Իսկ Վազգեն Վեհափառը, համարելով, որ վերոհիշյալ իմաստն իր մեջ ունի նաև մեկգլխանի արծիվը, սկսեց գործածել նաև մեկգլխանի արծվի պատկերով պարանոցազարդը:

հայտնի փաստ է, որ երբ ոչխարի կամ գառան վզից բռնած տանում են մորթելու, չի ընդդիմանում, չի ըմբոստանում, չի փորձում դուրս պրծնել, այլ լուռ, հլու-հնազանդ հետևում է մարդուն։ Այստեղից էլ առաջ է եկել գառան՝ հեզության, խոնարհության, մաքրության, լիության, քավության, անմեղության, բարության, համբերության ընդհանրական խորհրդանիշը, իսկ որպես զոհաբերության և հնազանդության նշան՝ սկզբնավորվել է դեռևս նախաքրիստոնեական ժամանակներից։ Պետք է ընդունել նաև, որ գառը որպես զոհաբերումի խորհրդանիշ առաջինը կիրառեց Աստված, երբ Իսահակին փոխարինեց գառով։ Ելք ԺԲ 5-ում, երբ Աստված պատվիրում է իսրայելացիներին զատկական ընթրիքը պատրաստել, առաջարկում է ոչխար կամ գառ ողջակիզել. «Ձեր այդ ոչխարը որևէ պակասություն թող չունենա, լինի արու, մեկ տարեկան ու անարատ»։ Թեպետ Աստվածաշնչում ասվում է ոչխար, սակայն անասնապահությամբ զբաղվող ուզածդ մեկը կարող է փաստել, որ մեկ տարեկան ոչխարը գառ է համարվում և անարատ է, քանզի սեռականապես դեռ հասուն չէ։ Թվեր Զ 12-ում ուխտյալների կանոնների մասին խոսելիս Աստված Մովսեսին հանձնարարում է, որ իսրայելացիներին զգուշացնի, թե ուխտի ընթացքում ինչպես պետք է պահեն իրենց, ապա ավելացնում. «Դրանից հետո նա մի տարեկան գառ թող նվիրաբերի իր մեղքերի քավության համար»։ Ուստի կարելի է ասել, որ գառը՝ որպես զոհաբերության խորհրդանիշ, Աստված է սահմանել։ Հին Ուխտի ժամանակ Աստված զոհաբերվող մարդուն փոխարինեց գառով, իսկ Նոր Ուխտի ժամանակ արդեն, հանուն մարդկության փրկության, Աստված Ինքը զոհ մատուցեց ու որպես զոհաբերվող Գառ տվեց Իր միածին Որդուն՝ Քրիստոսին։ Հենց այս փաստն ի նկատի ունի Հովհաննես Մկրտիչը, երբ Քրիստոսին անվանում է «Գառն Աստծո»։ Ուստի գառը Քրիստոսին տրված բազում խորհրդանիշների մեջ ամենաառաջինն է, որովհետև Հովհաննես Մկրտչից առաջ այդ մասին հստակորեն ակնարկեց Եսայի մարգարեն. «Ահա կույսը պիտի հղիանա ու որդի ծնի, և նրա անունը պիտի լ ինի Էմմանուել» (Է 14), իսկ Է 24-ում, երբ խոսում է Էմմանուելի՝ չարն ու բարին տարբերելու մասին, փոխաբերորեն ավելացնում է. «Որովհետև այդ խոպան ու փշոտ վայրերը պիտի դառնան գառան արոտավայր»։ Ավելի ուշ գառը դարձավ նաև նորադարձության և խորհրդական վերածննդի խորհրդանիշ։

Քրիստոնեական մշակույթում գառան պատկերը ավելի լայն կիրառություն ունի։ Գառն ուսերին առած Քրիստոսը Բարի Հովիվն է, որ հոգ է տանում իր հոտի յուրաքանչյուր մոլորյալ գառի, այսինքն՝ յուրաքանչյուր մեղավոր մարդու մասին, գառը խաչով նշանակում է խաչելություն, դրոշով կամ վիմպելով (նավադրոշ, պատվադրոշ)՝ Հարություն, գրքով և 7 կնիքներով՝ Դատավոր Քրիստոսը երկրորդ գալստյան ժամանակ, 7 կոտոշով կամ 7 աչքով՝ Սուրբ Հոգին, բլրակի վրա, որի մոտով հոսում են գետեր՝ դրախտ կամ Ավետարան, ոչխարների հետ՝ Քրիստոսը աշակերտների հետ, աղավնու հետ՝ Քրիստոսի մարմինն ու հոգին և այլն։

Գառը՝ որպես Քրիստոսի խորհրդանիշ, քրիստոնեական երկրներում ու եկեղեցիներում պատկերել են կնիքների, զինանշանների, դրոշների, խաչվառների, վանքերի ու եկեղեցիների վրա, սրբապատկերներում, պանագեներում, կրծքազարդերում, եկեղեցական այլ պարագաների ու սպասքների վրա։ Շատ լեզուներում, ինչպես նաև հայերենում «գառ» բառով կան շատ դարձվածքներ ու փոխաբերություններ, ինչպես օրինակ՝ գառ դառնալ, գառ դարձնել, գառան մորթի հագնել, գառը գայլի բաժին անել, գառ ձևանալ և այլն։

հզորության, իշխանության, իմաստության, արժանապատվության, գիտության, մխիթարության, պաշտպանության, անվտանգության հնագույն խորհրդանիշ է։ Այն համարել են նաև թաքնված գերբնական ուժի նշան, որն առնչվում է ծառերի, ճյուղերի, օձի, ձեռքերի, առավելապես՝ ցուցամատի առեղծվածային էներգիայի հետ։ Շատ ժողովուրդների առասպելներում, ասքերում, լեգենդներում, բանահյուսությունում ու նաև Հին Կտակարանում գավազանը, մանավանդ ընկուզենու փայտից պատրաստվածը, համարվում է ի վերուստ տրված աշխարհիկ իշխանության նշան՝ բարեփոխումներ, մարգարեություններ անելու, կարևոր որոշումներ ընդունելու, բժշկելու, վերքեր ամոքելու, ջրի ակունքներ գտնելու, չար ուժերը վանելու համար։ Այստեղ հարկ է հիշել նաև այն դրվագը, երբ Աստված խոսեց Մովսեսի հետ ու ասեց. «Վերցրո՛ւ գավազանը, դու և քո եղբայր Ահարոնը ժողովրդին հավաքե՛ք, նրանց ներկայությամբ ասե՛ք այդ ապառաժին, և նա կտա այդ ջուրը» (Թվ. Ի 7, տե՛ս նաև Ի 11, Ելք ԺԷ 5-6)։

Գավազանը նաև խորհրդանշում է Աստծո հովանավորչությունը. «Եթե նույնիսկ անցնեմ մահվան ստվերների միջով, չեմ վախենա չարից... Քո ցուպն ու գավազանը ինձ կմխիթարեն» (Սաղ. ԻԲ 5)։

Գավազանը հաճախ համարվում է սրբերի, ուխտագնացների, հովիվների, ճամփորդների, հոգևորականության ատրիբուտը՝ ընդգծելով նրանց վերագրվող առաքելություններն ու արժանիքները։

Գավազանը նաև պատժելու խորհրդանիշ է, իսկ եթե այն երկաթից է՝ չարիքի (երկաթի խորհրդանիշներից մեկը չարիքի գործիք լինելն է). «Եվ կինը ծնեց մի արու զավակ, որ իշխելու էր բոլոր ազգերի վրա երկաթե գավազանով» (Հայտ. ԺԲ 5), «Եվ նրա բերանից ելնում էր սրած սուր, որպեսզի նրանով հարվածի ազգերին. և նա պիտի իշխի նրանց վրա երկաթե մականով» (Հայտ. ԺԹ 15)։

Եվրոպական շատ ժողովուրդների մոտ կլորագլուխ գավազանը եղել է արևի խորհրդանիշը։ Իսկ հին Եգիպտական մշակույթում համարյա բոլոր աստվածներն ու աստվածուհիները պատկերված են իրենց վերագրվող գործառույթին բնորոշ գավազանով։ Հնդկական Վիշնու աստծո գավազանը բաղկացած է միմյանց ընդելուզված երեք ցուպերից, որոնցից յուրաքանչյուրն ունի իր առանձին խորհրդանշանը։ Հին հույների մոտ գավազանը զուգորդվում էր Հերմեսի (հռոմ.՝ Մերկուրի) հետ, այն նաև Բաքոսի անբաժան ատրիբուտն էր։

 Բուդդիզմում գավազանը՝ որպես մարդ-Բուդդայի խորհրդանիշ, հոգևորականի անբաժանելի ատրիբուտն է։ Այդ իսկ պատճառով էլ բուդդիստների մոտ արգելված է գավազանը դնել գետնին. նրանք քայլելիս գավազանը ծածանում են, իսկ տանը կախում պատից։

Գավազանը նաև աշխարհի արարչագործության ու պտղաբերության խորհրդանիշն է։ Հին Կտակարանի «Թվեր» գրքում կարդում ենք. «Հաջորդ օրը Մովսեսն ու Ահարոնը մտան խորան և տեսան, որ ծաղկել է Ղևիի տան կողմից տրված Ահարոնի գավազանը. նա ճյուղեր էր արձակել, ծաղկել և ընկույզ բռնել» (Թվ. ԺԷ 8)։ Սա նաև Աստծո օրհնանքի նշանն էր՝ Ահարոնի՝ որպես Իսրայելի առաջին հոգևորականի հանդեպ։ Հին աշխարհում գավազանը մշտապես գործածելի առարկա է եղել։ Այն հովիվների համար աշխատանքային գործիք էր, ճամփորդների համար՝ ցուպ ու զենք, ծերերի ու դժվար քայլողների համար՝ հենակ և այլն։

Քրիստոնեության մեջ գավազանը նախևառաջ «Բարի Հովվի», այսինքն՝ մեր Տեր Հիսուս Քրիստոսի ատրիբուտն է. «Ես եմ լավ հովիվը. լավ հովիվը իր կյանքն է տալիս ոչխարների համար» (Հովհ. Ժ 11), Ով ճանաչում է Իր ոչխարներին և ճանաչվում նրանցից, քանզի Նրա գավազանը արդարության և ուղղության գավազան է, և ինչպես Պողոս առաքյալը Եբրայեցիներին ուղղված թղթում է ասում. «Աստվա՛ծ, Քո աթոռը հավիտյանս հավիտենից է. Քո արքայության գավազանը՝ ուղղության գավազան» (Եբր. Ա 8)։

Եկեղեցու ավանդության մեջ գավազանը հոգևոր իշխանության, իմաստության, պատվո և առաջնորդության խորհրդանիշ է։ Գավազանը տրվում է ձեռնադրության ժամանակ՝ աղոթքով և օրհնությամբ։

Գավազանները պատրաստվում են տարբեր նյութերից՝ փայտից, մետաղից (բրոնզից մինչև ոսկի), փղոսկրից, երբեմն բյուրեղից կամ ապակուց։ Հայ Առաքելական Եկեղեցին օգտագործում է գավազանի հինգ տեսակ՝ վարդապետական, ծայրագույն վարդապետի, եպիսկոպոսական, որը նաև կոչվում է հովվական, կաթողիկոսական (կամ հովվապետական), ինչպես նաև ոչ ծիսական առաջնորդական գավազանի մի տեսակ, որ կոչվում է ասա։ Դրանք միմյանցից տարբերվում են առաջին հերթին գլխի հատվածով։

Վարդապետական գավազանի գլուխը երկգլխանի օձ է (օձն իմաստության և ճշմարիտ վարդապետության խորհրդանիշ է այստեղ), իսկ ծայրագույն վարդապետինը՝ քառագլուխ օձ։

Եպիսկոպոսական կամ հովվական գավազանի գլուխը գալարաձև է՝ Ահարոնի ծաղկյալ գավազանի օրինակով զարդարված ծաղկաբողբոջներով։

Իսկ հովվապետական, այն է՝ կաթողիկոսական կամ պատրիարքական գավազանը ունենում է օձի՝ չորսից ավելի գլուխներ։

Գավազանը կաթողիկոսի՝ որպես Հովվապետի, անբաժան ատրիբուտն է։ Որոշ դեպքերում, երբ հնարավոր չէ, որ գավազանը կաթողիկոսի ձեռքին լինի, որպես պատվո նշան, այն կրում է գավազանակիրը, այսինքն՝ այն հոգևորականը, որը նաև հայրապետի անձնական քարտուղարն է։

Առաջնորդական գավազանի մի տեսակ է նաև ասան, որը ծիսական գավազան չէ և ծիսական գավազաններից տարբերվում է նրանով, որ ունի ավելի պարզ տեսք՝ օձաձև կամ գալարաձև գլուխ չունի։

հանապ (մեծ ու լայն), հասևառիկ (արևմտահայ. սպորտային), որոնք հիմնականում առաջացել են ձևային որոշակի տարբերություններից, կիրառման և պատրաստվող նյութի տեսակից:

Ինչպես սպասքի մյուստեսակները, գավաթները ևս զարդարել են երկրաչափական, բուսական և կենդանական նախշերով, ավելի ուշ՝ նաև կոմպոզիցիոն պատկերներով՝ կիրառականը համադրելով գեղարվեստականի հետ: 15-19-րդ դարերում, երբ դեկորատիվությունը զարգանալով ու հարստանալով ստացավ անհրաժեշտ ու առաջնային նշանակություն, գավաթն օգտագործվեց նաև որպես հուշանվեր, իսկ հետագայում՝ նաև որպես մարզական պարգև, որը տրվում է օլիմպիական խաղերի ժամանակ հաղթող մարզիկին կամ թիմին:

Գավաթը՝ որպես անմահության խորհրդանիշ, սկզբնավորվել է դեռևս կելտական մշակույթում, շարունակությունը գտել հունական առասպելներում, ապա փոխանցվել եվրոպական լեգենդներին: Ըստ հին հունական մի առասպելի՝ արվեստների հովանավոր աստված Ապոլոնը ագռավին ուղարկում է գետից գավաթով ջուր բերելու՝ զոհաբերության համար: Ագռավը գետի ափին տեսնում է մի թզենի և սպասում այնտեղ այնքան ժամանակ, մինչ պտուղները հասնեն, իսկ երբ վերադառնում է, ուշացումի համար մեղադրում է Հիդրային (ջրային օձ), իբր նա չի թողել, որ մոտենա գետին: Չինաստանում և Ճապոնիայում ունի հավատարմության և նվիրվածության խորհուրդ: Ի դեպ, մեր երկնակամարի հարավային կիսագնդում առկա համաստեղություններից մեկը կոչվում է Գավաթ:

Լայն իմաստով գավաթը համարվել է հոգևոր և նյութական կերակուրին ձգտելու, հոգեկան առողջության ու անմահության խորհրդանիշ: Միջնադարյան եվրոպական լեգենդներում ասպետներն իրենց հիվանդ ու տկար թագավորների կյանքը փրկելու կամ նրանց անմահություն պարգևելու համար փնտրում էին ֆիզիկական բնույթով կատարյալ, անորսալի սրբազան մի գավաթ, որն իբր օժտված էր մոգական, կախարդական հատկություններով: Այդ գավաթը շատ հաճախ համադրվում էր գեղարդի, թրի, գրքի, ալքիմիկոսների կողմից փնտրվող փիլիսոփայական քարի հետ:

Գավաթը կամ բաժակը՝ որպես ֆիզիկական ու հոգեկան զանազան վիճակների փոխաբերական անոթ, մարդկությանը հայտնի է անհիշելի ժամանակներից և դարձվածքների ձևով կիրառվել և կիրառվում է համարյա բոլոր ժողովուրդների կողմից (բաժակ դառնության, բաժակ մխիթարության, բաժակ համբերության, բաժակ փրկության, ուրախության, սիրո, երևակայության և այլն): Նման դարձվածքների մենք հանդիպում ենք նաև Աստվածաշնչում, ինչպես օրինակ՝ սաղմոսներում (Ժ 7, ԺԵ 5, ԻԲ 6, ՃԺԵ 13 և այլն), Եսայու մարգարեությունում (ԾԱ 17), Երեմիայի մարգարեությունում (ԺԶ 7-8), Երեմիա մարգարեի ողբում (Բ 13) և այլն:

Բաժակը՝ որպես սպասվող դառնության, անասելի չարչարանքների համապարփակ ընկալման փոխաբերություն, գործածեց նաև մեր Տեր Հիսուս Քրիստոսը: Հիշենք. երբ Հակոբոսի և Հովհաննեսի մայրը խնդրեց Տիրոջը, որ իր երկու որդիներն արքայության մեջ նստեն Նրա աջ և ձախ կողմերում, Հիսուսը պատասխանեց. «Չեք իմանում՝ ինչ եք խնդրում. կարո՞ղ եք խմել այն բաժակը, որը Ես խմելու եմ» (Մատթ. Ի 22), և կամ Գեթսեմանիում աղոթելու ժամանակ, երբ հոգին տխուր էր մահու չափ, խնդրում է Հորը. «Հա՛յր Իմ, եթե կարելի է, այս բաժակը Ինձնից թող հեռու անցնի» (Մատթ. ԻԶ 39):

Ինչպես ասացինք, գավաթի հոմանիշներից մեկն էլ սկիհն է: Սկիհը փոքր-ինչ տարբերվում է գավաթից: Այն փոքր նստուկով և բարձր պատվանդանով ու կափարիչով (մաղզմա) արծաթյա կամ ոսկյա՝ եկեղեցական ծիսական անոթ է, որի մեջ լցնում են գինի՝ Պատարագի ժամանակ նվիրագործելու համար: «Ժամանակի ընթացքում նախընտրությունը տրվել է ոսկե կամ ոսկեզօծյալ արծաթե սկիհին, քանի որ փայտն անհարմար և անվայելուչ է, բյուրեղապակին՝ դյուրին կոտրվող, պղինձը ժանգոտում է, իսկ կավն էլ ներծծում է հեղուկ նյութը: Մինչ ոսկին և արծաթը զերծ են վերոնշյալ անհարմարություններից: Վերջապես քանի որ սբ Պատարագի ընթացքում սկիհի մեջ լցված գինին, քահանայական աղոթքներով սրբագործվելով, փոխակերպվում է Քրիստոս Աստծո ճշմարիտ, սուրբ, կենդանի ու կենդանարար արյան, ուստի և այդ սրբազան անոթը պետք է պատրաստվի ընտիր ու ազնիվ մետաղից, որպեսզի այն աստվածավայելուչ լինի: Հետևապես եթե ոչ ամբողջապես սկիհը՝ բաժակով, ոտքով ու պատվանդանով, ապա գոնե բաժակը, որի մեջ լցվում է գինին, պետք է արծաթյա կամ ոսկյա լինի» (Ասողիկ քհն. Կարապետյան):

Հայ իրականության մեջ սկիհների վրա դրվագել կամ փորագրել են բուսական նախշեր, սրբազան կենդանիներ և թռչուններ, իսկ ավելի հաճախ՝ Տիրոջը՝ որպես Գառն Աստծո, սուրբ խաչը, Սուրբ Էջմիածինը, հայոց այբուբենի յոթերորդ՝ Է տառը, քերովբեներ, սերովբեներ, երկգլխանի արծիվ և այլն: Կան սկիհներ, որոնք դրվագումների հետ միասին զարդարված են նաև թանկարժեք քարերով: Ընդունված է նաև սկիհի վրա պատկերել 12 առաքյալներին: Այդ սկիհներն ունենում են նաև մակագրություն՝ «Ի վայելումն Պետրոսի», Պողոսի, որևէ նշանավոր վարդապետի կամ սրբացված այլ հոգևորականի: Սովորաբար սկիհների վրա նշվում է նաև պատրաստման թվականը:

Քրիստոնեության մեջ, ըստ սրբազան ավանդության, հաղորդության սկիհն Ադամին պատկանող անմահության այն անոթն էր, որը նա կորցրեց մեղք գործելու պատճառով: Ադամից հետո այդ գավաթը (իմա՛ սկիհը) առաջինն օգտագործեց Հիսուս Քրիստոսը՝ Խորհրդավոր ընթրիքի ժամանակ, իսկ երկրորդը՝ Հովսեփ Արիմաթացին, երբ գավաթի մեջ հավաքեց Տիրոջ կողից հեղվող արյունը:

Ինչպես վկայում են ավետարանիչները, Ավագ հինգշաբթի օրը Տերը վերջին անգամ Իր աշակերտների հետ նստեց հրեաների զատկական ընթրիքի: Հասկանալի էր, որ Հիսուս Քրիստոսն Իր աշակերտների հետ արդեն իսկ խորհուրդ ունեցող տոն էր նշում, որի ժամանակ էլ պիտի տեղի ունենային իրադարձություններ, որոնց կարևորությունն ու իմաստը հետագայում պիտի փոխեր մարդկության կյանքը, իր խորհրդի ողջ խորքայնությամբ պիտի դառնար Քրիստոսի Եկեղեցու վարդապետության հիմնահենքը:

Ավետարանիչները պատմում են, որ Ընթրիքի ժամանակ Տերն աֆիկոման (հրեական բաղարջ հաց) «վերցրեց, օրհնեց, կտրեց և տվեց աշակերտներին ու ասաց. «Առե՛ք, կերե՛ք, այս է Իմ Մարմինը»: Ապա վերցրեց գավաթը, գոհություն հայտնեց, տվեց նրանց ու ասաց. «Խմեցեք դրանից բոլորդ, որովհետև այդ է Նոր Ուխտի Իմ Արյունը, որ թափվում է վասն շատերի՝ իրենց մեղքերի թողության համար» (Մատթ. ԻԶ 26-29), և ապա ավելացրեց. «Եթե պատահի, որ ձեր որդիները հարցնեն ձեզ, թե՝ «Ի՞նչ է նշանակում այս ծիսակատարությունը», նրանց կպատասխանեք, որ Տիրոջ համար Զատկի զոհն է սա... » (Ելք ԺԲ 26-27):

Հարկ է նշել, որ մեծ տոների և կամ ուխտագնացությունների առիթով մատուցվող պատարագներին օգտագործում են համեմատաբար մեծ սկիհներ՝ բազմաթիվ ուխտավորներին հաղորդելու համար:

Որպես եկեղեցական սրբազան անոթ՝ նոր պատրաստված սկիհը, մինչ Պատարագը, հոգևորականների կողմից օրհնվում և սրբագործվում է ծիսական հատուկ կարգով:

Այսպիսով՝ գավաթը քրիստոնեական մշակույթում հոգևոր պայծառացման, հոգևոր գիտելիքների, մեղքերի թողության և փրկագործության, մի խոսքով՝ ճշմարիտ հավատքի խորհրդանշան է:

ավելի լայն գոտիներ։ Նման գոտիների կիրառությունն այսօր կարելի է տեսնել, օրինակ, ծանրամարտիկների մոտ։ Հետագայում, վերոհիշյալ նպատակներից զատ, գոտին ձեռք բերեց ավելի լայն կիրառական նշանակություն. այն սկսեց օգտագործվել նաև զենք, ձեռքի աշխատանքային գործիքներ, բանալիներ, քսակներ, կախովի գրպանիկներ կրելու համար։ Գոտին օգտագործվել և օգտագործվում է նաև զուտ գեղագիտական իմաստով՝ իրանի կառուցվածքն ընդգծելու, այն ավելի պիրկ ու արտահայտիչ դարձնելու միտումով։ Գոտիները պատրաստվել են զանազան նյութերից՝ հյուսկեն կամ շերտադիր կաշվից, վուշե, քաթանե, բրդե գործվածքներից (կարպետահյուս, ժանեկահյուս, ասեղնագործ)։ Մետաղագործության հետ սկսել են մեծ կիրառություն ունենալ դրվագված կամ փորագրված, իրար շաղկապվող կամ էլ կաշվից ու կտորից պատրաստված ժապավենի վրա ամրացված սալիկներով բրոնզե, հետագայում նաև արծաթյա և ոսկյա զարդանախշ գոտիները, որոնք ընդելուզվում էին թանկարժեք ու կիսաթանկարժեք ակնեղենով։

 Հայերիս կենցաղում ևս գոտիները մեծ տարածում են ունեցել՝ սկսած հնագույն ժամանակներից։ Մեծամորի պեղումների ժամանակ հայտնաբերված բրոնզե գոտիները, որոնք ստեղծվել են դեռևս մ.թ.ա. երկրորդ հազարամյակի վերջերին, իրենց բուսական, երկրաչափական, կենդանական, սյուժետային (որսի տեսարան) զարդանախշերով կատարյալ արվեստի գործեր են և ակնհայտորեն խոսում են մեր նախնիների գեղագիտական ճաշակի, մետաղի մշակման տեխնիկական հնարների մասին։ Բրոնզե գոտիներ են հայտնաբերվել նաև Լճաշենի, Հաղպատի և այլ վայրերի պեղումների ժամանակ։

 Թանկարժեք քարերով զարդարված՝ զուգաթելի եղանակով պատրաստված գոտիները բնորոշ էին Վասպուրականին, իսկ Սյունիքում և Արցախում ստեղծված գոտիներն ունեին մեծ ճարմանդներ, վերադիր ուռուցիկ զարդանախշեր։ Փորագիր, արծնապատ, սևադապատ գոտիները, որոնց զարդանախշերում մեծ տեղ էին գրավում Կենաց ծառի մոտիվները, եկեղեցու, խորանի, գմբեթի պատկերները, լայն տարածում ունեին Մեծ Հայքում։

 Հայ իրականության մեջ ոչ պակաս կիրառություն ունեին կարպետահյուս, երկրաչափական, բուսական զարդանախշերով բրդյա գոտիները։ Տղամարդկանց համար պատրաստված գոտիներն ունեին նաև գրպանանման գաղտնարաններ, որոնցում պահում էին զենք, դրամ, ծխախոտի քսակ, դաստառակ և այլն։ Ասեղնագործ գոտիները, որոնք կատարվում էին թե ՛ամբողջապես լցակարի տեխնիկայով և թե՛ մետաքսի վրա կարի զանազան տեսակներով, մեծ մասամբ կրում էին կանայք։ Ասեղնագործվում էին և այսօր էլ ասեղնագործվում են նաև եկեղեցական հանդերձանքի մաս կազմող գոտիները։

 Գոտին, իր առաջնային ու հիմնական նշանակությունից զատ, ինչպես վերը նշեցինք, ունեցել է նաև լայն կիրառություն որպես խորհրդանիշ։ Շատ ժողովուրդներ գոտին համարել են իշխանության, հավատարմության (անցյալում շատ ժողովուրդների մեջ ընդունված է եղել հավատարմության մեջ կասկածվող կանանց վրայից գոտին հանելը), ողջախոհության, ուժի, արիության, որևէ գործողության պատրաստ լինելու ընդհանրական խորհրդանշան։ Դրա լավագույն վկայություններից մեկն էլ, ինչպես շատ լեզուներում, այնպես էլ հայոց լեզվում առկա բազմաթիվ դարձվածքներն են «գոտի» բառով։ Օրինակ՝ «գոտին կապել» նշանակում է գործի անցնել, իշխանություն ձեռք բերել, ճանապարհ ընկնել, իսկ «գոտին հանել»՝ զինաթափվել, գործից հեռանալ, զինվորականության դեպքում՝ նաև կենսաթոշակի անցնել։ «Գոտկից կախ ընկնել» նշանակում է աղաչել, խիստ խնդրել, «գոտելույծ անել»՝ իշխանությունից զրկել, պարտության մատնել և այլն։

 Հունական դիցաբանության մեջ և առասպելներում գոտուն վերագրվում էր կախարդական հատկություն (գոտին Ափրոդիտե դիցուհու (հռոմ.՝ Վեներա) կախարդական հմայքի մշտական ատրիբուտն էր)։ Գոտին որպես չարախափան հուռութք և պահպանիչ թալիսման օգտագործել են շատ ժողովուրդներ՝ ներառյալ հայերս։

 Անգլիայում հանդիսավորապես շքեղազարդ գոտիներ էին հանձնում ասպետներին՝ որպես վեհանձնության խորհրդանշան, այստեղից էլ՝ «Գոտեկուռ կոմս» արտահայտությունը։ Կաթոլիկ վանականների պարանանման գոտին ակնարկում է Քրիստոսին զինվորագրված լինելը։ Գոտին նաև ապաշխարության իմաստ ունի (վանականները մեղք գործելու պարագայում մեծ մասամբ իրենք իրենց մտրակում էին սեփական գոտիով)։ Պարանե եռահանգույց գոտի էին կրում Ֆրանցիսկյան միաբանության անդամները՝ որպես աղքատության, ողջախոհության, հնազանդության խորհրդանշան։ Այս տիպի գոտին եղել է նաև Ֆրանցիսկ 1-ի կնոջ՝ Կլավդիա թագուհու նշանը։

Ենթադրվում է, որ նման եռահանգույց գոտի է կրել նաև Տիրամայրը՝ որպես անարատ հղիության, խոնարհության, ողջախոհության նշան։ Մանրանկարներում և քրիստոնեական թեմաներով միջնադարյան գեղանկարչության մեջ (առավելապես՝ Կաթոլիկ Եկեղեցու) հանդիպում ենք Տիրամոր կողմից գոտեհանձնումի տեսարանի՝ որպես հավատի ամրապնդման խորհրդանշան։

 Եկեղեցու ծիսական հանդերձանքում առկա ծաղկակար, ճոխ ասեղնագործված գոտիները խորհրդանշում են իշխանություն։ «Այս սկզբունքով,- գրում է Մ. Օրմանյանը,- եկեղեցու ստորին պաշտոնյաները, սարկավագն էլ հետը, գոտելույծ են և գոտի չունեն։ Գոտի կապելու իշխանությունը սկսվում է քահանայից. գոտին օրհնությամբ ու աղոթքով տալիս է նրան ձեռնադրող եպիսկոպոսը»։

 Մեր և քրիստոնեական այլ Եկեղեցիներում հիշատակվող սուրբ Աստվածածնի գոտու գյուտին նվիրված տոնի հիմքում էլ ընկած են իշխանության, խոնարհության, անարատ հղիության, հավատարմության ու ողջախոհության իմաստները։

գաղտնիք, առեղծված, վախ, արտաքսում, մերժում։ Փակ դռան խորհրդանշական պատկերը՝ որպես մերժում, օգտագործեց նաև մեր Տեր Հիսուս Քրիստոսը «Տասը կույսերի» առակում. «Երբ նրանք գնացին, որ գնեն, փեսան եկավ , և ովքեր պատրաստ էին, նրա հետ հարսանիքի սրահը մտան, ու դուռը փակվեց» (Մատթ. ԻԵ 10)։ Իսկ դուռը որպես արտաքսման խորհրդանիշ հանդիպում է Ամոնի՝ Թամարին դուրս հանելու մասին պատմող աստվածաշնչյան դրվագում. «Դո՛ւրս հանիր սրան իմ մոտից և դուռը փակի՛ր նրա հետևից» (Բ Թագ. ԺԳ 17)։

Դուռը մեռածների և ողջերի միջև հաղորդակցության ուղի է։ Պահպանված շատ շիրմաքարեր խոսում են այն մասին, որ հին եգիպտացիները, ապավինելով այդ գաղափարին, շիրմաքարերի վրա դռան պատկեր էին փորագրում։ Դուռը խորհրդանշում է այն սահմանը, որտեղից անցնելով հայտնվում ես միանգամայն նոր տեղ, նոր որակի կամ վիճակի մեջ։ Այն վերափոխման, նախաձեռնության, իրադարձությունների սահմանի, մուտքի և միաժամանակ պաշտպանվածության, անհասանելիության, թաքստոցի, ինչպես նաև առեղծվածի, գաղտնիքի, վախի, անտեսանելի աշխարհի, անցյալից ձերբազատվելու խորհրդանիշ է։

Դուռն ընտրության, այլընտրանքի խորհրդանիշ է. «Մտե՛ք նեղ դռնով. ինչքա՜ն լայն է դուռը և ընդարձակ՝ ճանապարհը, որ դեպի կորուստ է տանում... Ինչքա՛ն անձուկ է դուռը և նեղ՝ ճանապարհը, որ տանում է դեպի կյանք...» (Մատթ. Է 13-14, Ղուկ. ԺԳ 24)։

Դուռն արտաքին աշխարհ դուրս գալու ելք է։ Որպես անցումի խորհրդանիշ դուռը հին հույները, հնդիկները, եգիպտացիները, հրեաները և ուրիշ շատ ժողովուրդներ համարել են նաև Աստվածության ատրիբուտ, քանզի հավատացել են, որ դուռը հոգիների անցման շեմ է։ Դուռը նաև զորավոր ուժերի պահապան է (այստեղ արժե հիշել հայոց Մհերադուռը)։

Աստվածաշնչում դուռը, դարպասը, շքամուտքը հաճախ է զուգորդվում հոգևոր մեծ նշանակություն ունեցող տեղի, օրինակ՝ Տաճարի հետ, որի գլխավոր դռնից դուրս էր գալիս քահանայապետը՝ ներկայացնելու ժողովրդին Աստծո առջև, այսինքն՝ ուղեկցելու հոգևոր ոլորտ։ Դուռը նաև տուն հասկացողության համըմբռնում է նշանակում։

Դուռը նաև խորհրդանշում է ապաստարան. Դ Թագ. Դ 4-ում կարդում ենք. «Մարգարեների կանանցից մեկը աղաղակում է Եղիսեեին, թե պարտատերը եկել և որպես ստրուկ ուզում է տանել իր որդիներին։ Եղիսեեն ասում է նրան. «Մտի՛ր տունդ, դռները փակի՛ր քո և քո որդիների վրա...»։

Դուռը ֆիզիկական փրկության խորհրդանիշ է։ Երբ իսրայելացիները պետք է տոնեին առաջին Զատիկը, որի ժամանակ ըստ կարգի պիտի զոհաբերեին գառ, Մովսեսը, Աստծուց ստացած պատվիրանի համաձայն, հորդորեց. «Վերցրե՛ք մի խուրձ ծոթրին, այն թաթախե՛ք դռան մոտ եղած արյան մեջ և դրանով նշա՛ն արեք դռան սեմին երկու տեղ և դռան շրջանակի վերևը» (Ելք ԺԲ 22)։ Հիշենք, որ Տերը, երբ կոտորելու էր եգիպտացիներին, դռների վրա արված արյան նշաններով պիտի շրջանցեր հրեաներին։ Գուցե այստեղից է գալիս մեր այն սովորությունը, որ երբ մատաղ ենք անում, մատաղացուի արյունով խաչի նշաններ ենք դնում այն անձի ճակատին, այտերին ու ծնոտին, ում համար խոստացված է լինում մատաղը։

Դուռը նաև հոգևոր փրկության խորհրդանիշ է. քրիստոնյաներս գիտենք, որ առանց Քրիստոսի չկա փրկություն, ուստի պատահական չէր, որ Տերն Իրեն փոխաբերաբար «դուռ» անվանեց. «Ճշմարիտ, ճշմարիտ եմ ասում ձեզ, որ Ես եմ ոչխարների դուռը» (Հովհ. Ժ 7) կամ՝ «Ահավասիկ Ես դռան առաջ եմ և բախում եմ. եթե մեկն ականջ դնի Իմ ձայնին և բաց անի դուռը, կմտնեմ նրա մոտ և կընթրեմ նրա հետ, և նա՝ Ինձ հետ» (Հայտ. Գ 20)։

Դուռը որոշում ընդունելու խորհրդանիշ է. «Ճշմարիտ, ճշմարիտ եմ ասում ձեզ, ով ոչխարների փարախը դռնով չի մտնում, այլ ուրիշ տեղով է բարձրանում, նա գող է և ավազակ» (Հովհ. Ժ 1), «...տեսա քո գործերը. ահա քո առաջ դրի բաց դուռը, որը ոչ ոք չի կարող փակել, քանի որ քիչ զորություն ունես, բայց պահեցիր իմ խոսքերը և չուրացար իմ անունը» (Հայտ. Գ 8)։

Դուռը հավատք տանող ճանապարհ է Աստծով, Ով բացում է մարդու առջև հավատի դուռը և նպաստում Ավետարանի տարածմանը. «Եվ երբ եկան ու հավաքեցին եկեղեցին, պատմեցին, թե Աստված նրանց հետ ինչքան բաներ արեց և թե ինչպես հեթանոսների առաջ հավատի դուռը բացեց» (Գործք ԺԴ 26-27)։

Դուռը հոգևոր առանձնության, ճշմարիտ հավատքի և զգոնության խորհուրդ ունի. «Այլ դու երբ աղոթես, մտի՛ր քո սենյակը, փակի՛ր քո դռները և ծածո՛ւկ աղոթիր քո Հորը...» (Մատթ. Զ 6),

«Եվ դուք նմանվե՛ք այն ծառաներին, որոնք սպասում են իրենց տիրոջը, թե ե՛րբ կվերադառնա հարսանիքից, որպեսզի, երբ գա և բախի դուռը, իսկույն բաց անեն» (Ղուկ. ԺԲ 36)։

Ըստ Աստծո պատվիրանի՝ աստվածավախ հրեաների մոտ կար մի սովորություն. նրանք ոչ միայն տաճարների դռներն էին խորհրդանշային զարդանախշերով կամ փորագրություններով գեղազարդում, այլև իրենց տների դռները՝ դրանց վրա թողնելով աստվածային ճշմարտությունը հռչակող գրություններ ու զարդանախշեր. «Դրանք որպես նշան կկապես քո ձեռքին, որ մնան անշարժ քո աչքերի առաջ, դրանք կգրես քո տների մուտքին ու դռների վրա» (Բ Օր. Զ 8-9)։ Տաճարի՝ հենց նման գեղեցիկ մի դռան մասին է խոսում Պողոս առաքյալը. «Եվ մորից կաղ ծնված մի մարդ կար, որին միշտ վերցնում ու դնում էին տաճարի այն դռանը, որ կոչվում էր Գեղեցիկ...» (Գործք Գ 2)։ Փորագրազարդ դռների ավանդույթը հետագայում կիրառվեց նաև քրիստոնեական եկեղեցիներում, իսլամական մզկիթներում, իսկ հինդուիզմում ու բուդդիզմում այսպիսի դռները շատ ավելի վաղ շրջանից են կիրառվում։

թեթևակիորեն անդրադառնալ նաև կովի և ցուլի խորհրդանիշներին, քանզի սրանք հաճախ նույնանում, իսկ երբեմն էլ հակադրվում են միմյանց։

ԿՈՎ

Կովը և ցուլը, այսինքն՝ էգն ու արուն միասին, որպես սրբազան, մաքուր կենդանիներ և վերին աստվածության զույգ, հնում համարվել են աշխարհաստեղծման,  տիեզերական  ուժի ակտիվ ու պասիվ կողմերի խորհրդանիշը։ Կովը եղել է մայր հողի անձնավորումը և խորհրդանշել տիեզերական հսկա այն ծոցը, որտեղից ծնունդ է առել այն ամենը, ինչը գոյություն ունի։ Կովը  նաև երկնքի ու լուսնի խորհրդանիշն է եղել, իսկ նրա կաթը զուգորդվել  է Հարդագողի ճանապարհի կամ Ծիր կաթինի հետ։ Շատ ժողովուրդների ավանդույթներում կովը խորհրդանշում է պտղաբերություն, առատություն, բարեկեցություն, երկնքի ու երկրի մարմնացում,  իսկ որոշ աստվածություններ էլ  պաշտվել են հենց կովի պատկերով։ Շատ կրոններում, ինչպես օրինակ՝ հինդուիզմում, ջայնիզմում, կրակապաշտության մեջ, նաև հին Եգիպտոսում, հին Հունաստանում և Հռոմում կովը համարվել է սրբազան կենդանի։ Հինդուիզմում առ այսօր էլ  կովի սպանդը,  նրա մսի օգտագործումը սննդակարգում արգելված է, քանի որ կովը, լինելով «սրբազան կենդանի»,  անձեռնմխելի է։

ՑՈՒԼ

Ցուլը համարվել է հզորության, իշխանության, քաջության, անվեհերության, արական պտղատվության խորհրդանիշ։ Մերձավոր Արևելքի ժողովուրդների ավանդույթներում ցուլը նաև աստվածության, թագավորության, բնության տարերային ուժի խորհրդանիշ էր։ Այս ժողովուրդների կրոնական արարողակարգերում ցուլը ներկայացվել է և՛ լուսնի, և՛ արևի, և՛ հողի, և՛ երկնքի, ինչպես նաև անձրևի ու երաշտի, մայրության ու հայրության, մահվան ու վերածնության մարմնավորումներով։ Հյուսիսային Եվրոպայից մինչև Մերձավոր Արևելք, Մերձավոր Արևելքից մինչև Պարսկաստան, Չինաստան, Հնդկաստան ցուլը  համարվել է աստվածային զորության խորհրդանիշ՝ կապված նախևառաջ արևի, ապա նաև  լուսնի, երկնքի ու քամու աստվածությունների հետ։ Ցուլը պաշտամունքի առարկա էր նաև հրեական  ավանդույթում։ Հիշենք, թե ինչպես Մովսեսը դատապարտեց «Ոսկե ցլիկի» պաշտամունքը՝ փորձելով  իր ժողովրդին ցլի երկարամյա պաշտամունքից տանելու դեպի կենդանի Աստված։ Ցլի մռնչոցը,  ոտքերի դոփյունը, պոզերի թափահարումը ամենուրեք զուգորդվել են երկնային ամպրոպի և երկրաշարժերի հետ։ Նման ընկալումն առավել  արմատավորված էր հունական Կրետե կղզու բնակիչների շրջանում, որտեղ և ծնունդ է առել մարդացուլը՝ Մինոտավրոսը՝ վախի, սարսափի, վտանգների մարմնացումը։ Որպես ընտանի կենդանիների մեջ ամենավտանգավորն ու ամենաուժեղը՝ ցուլը դարձավ նաև մրցակցության առարկա։ Նրա ուժը չափանիշ էր շատուշատ անվանի ու առասպելական հերոսների համար։ Ցլամարտը ծնվել է հենց այս մտայնությունից, որտեղ ցուլը դառնում է մարդու  մրցակիցը՝ նույնիսկ մահվան գնով։ Ցուլը նաև մահվան ու զոհաբերության խորհրդանիշ էր, իսկ զոհաբերվող ցուլի հեղված արյունը՝ կյանքի հարահոսքի նշանակ։ Ցուլը իսլամում և վեդայականության մեջ համարվում է աշխարհի հենարանը, աստղագիտության մեջ՝ կենդանակերպի 12 համաստեղություններից  մեկը։ 

Դեռևս հին Միջագետքից հայտնի է առյուծի և ցուլի մենամարտի պատկերագրությունը, որում առյուծը հարձակվողի և հաղթողի դերում է։ Այս պատկերը կարելի է տեսնել թե՛ Միջին Արևելքի երկրների (օրինակ՝ Իրանի), թե՛ Հունաստանի ու Թրակիայի մշակույթում՝ տարբեր առարկաների վրա և հատկապես բարձրաքանդակներում։ Այն կարելի է տեսնել նաև հայկական միջնադարյան որոշ եկեղեցիների (Մակարավանք, Գեղարդ, Ցաղացքար) պատերին և համարվում է Զաքարյան իշխանատոհմի զինանշանը։ Առյուծի և ցլի մենամարտի տեսարանի խորհրդաբանության վերաբերյալ գիտնականները փորձել են տարբեր բացատրություններ տալ։ Ըստ դրանցից մեկի՝ Աքեմենյան կայսրության մեջ առյուծը խորհրդանշում էր լույսը, իսկ ցուլը՝ խավարը։ Հետևաբար, ըստ այս բացատրության՝ առյուծի և ցլի մենամարտի տեսարանում պատկերված է խավարի հանդեպ լույսի հաղթանակը։

ԵԶ

Եզը, ինչպես արդեն գիտենք, ամորձատված ցուլն է։ Քանի որ ցուլը հայտնի է իր ամբարիշտ, կատաղի ու վտանգավոր բնավորությամբ, նրան օգտագործել են միայն սերնդատվության նպատակով։ Եվ որպեսզի մեղմեն նրա վայրի բնազդներն ու վտանգավորությունը, հին ժամանակներից ի վեր տոհմային արժեք չներկայացնող արուներին ամորձատել են։ Իսկ արդեն ամորձատված ցուլը՝ եզը, չափազանց կարևոր տեղ է զբաղեցրել մարդու կենսակերպում։  Մինչև գյուղատնտեսության մեքենայացումը, այն է՝ տրակտորի, կոմբայնի, բուլդոզերի և այլ տեխնիկաների ի հայտ գալը, դարեր շարունակ եզներին  բանեցնում էին  կեցության այնպիսի կարևոր ոլորտում, ինչպիսին երկրագործությունն էր։   Համարյա բոլոր երկրներում, ինչպես նաև հեթանոս Հայաստանում, եզը նույնպես   պաշտամունքի առարկա էր և չափազանց կարևոր ու անհրաժեշտ կենդանի, քանի որ նրան ինչպես ամենուր, այնպես էլ մեզանում օգտագործում էին հողը վարելիս, ցորենը կալսելիս, ծանր բեռներ տեղափոխելիս։ Հայաստանում եզան պաշտամունքի մասին են վկայում Գեղարքունիքի, Այրումի, Բանանցի տարբեր դարաշրջանների դամբարաններում ու գերեզմանոցներում հայտնաբերված եզների կմախքները, Արճեշի մոտակայքում գտնված եզի բրոնզե արձանիկը, Ղուշչիի (հայաբնակ գյուղ Վրաստանի Ծալկայի շրջանում) ավերակներում հայտնաբերված եզի գլխաքանդակը, մեզանում պահպանված տեղանունները (Եզնաձոր, Եզնոտ, Եզանցբերդ) և անձնանունները (Եզնիկ, Եզնակ, Եզյան)։ Եզի պաշտամունքը մասնակիորեն պահպանվեց նաև վաղ  քրիստոնեության շրջանում. քրիստոնյա հայերը Համբարձման տոնին եզը զարդարում էին ծաղիկներով, պտտեցնում եկեղեցու կամ սրբատեղիի շուրջ և ապա մատաղ անում։ 

Շատ երկրներում եզներն օգտագործում էին նաև որպես կառքի լծկաններ՝ մարդկանց տեղաշարժը վայրից վայր ապահովելու համար։

Ինչպես շատ ժողովուրդներ, այնպես էլ հին հրեաները,  հատուկ վերաբերմունք ու խնամք էին տածում եզների հանդեպ.  «Ձեր արջառներն ու եզները, որոնք հողն են վարում, պիտի ուտեն հարդ՝ խառնված գարու հետ...» (Եսայի Լ 24)։ Եզան պոզերի՝ որպես սրբազան անոթի մեջ էին պահում օծման անուշաբույր  յուղերը. «Տերն ասաց Սամուելին. «Մինչև ե՞րբ  պետք է սգաս Սավուղին, ես նրան զրկել եմ Իսրայելի վրա թագավորելուց։ Քո եղջյուրը յուղով լցրո՛ւ, ե՛կ քեզ առաքեմ Բեթղեհեմ, Հեսսեի մոտ, քանզի նրա որդիներից մեկին եմ թագավոր ընտրել» (Ա Թագ. ԺԶ 1)։ Հին Կտակարանում շատ տեղիներ կան, որոնք վկայում են եզան՝ վերը թվարկված գործառույթների մասին։ Ըստ Մովսիսական օրենքի՝ եզը (նաև ցուլը և կովը) համարվում էր մաքուր, անարատ կենդանի, ուստի առաջարկվում էր նրա միսն օգտագործել  մարդու սննդակարգում. «Սրանք են այն կենդանիները, որ կարող եք ուտել՝ արջառ, հոտի ոչխար, արու այծ, եղջերու, այծյամ, գոմեշ, իշայծյամ, այծքաղ, վայրի այծ և ընձուղտ...» (Բ Օրենք ԺԴ 4-5)։ Նույն նկատառումով եզը նաև համարվում էր զոհաբերության  կենդանի. «Ահարոնը մեղքերի քավության համար պիտի զոհաբերի զվարակը և դրանով պիտի քավի իր ու իր ընտանիքի մեղքերը» (Ղևտ. ԺԶ 6)։ Սողոմոն արքան Տիրոջ օրհնությունն ու խաղաղությունը հայցելիս «Տիրոջը 22 հազար արջառ, 122 հազար ոչխար մատուցեց իբրև խաղաղության զոհաբերում» (Գ Թագ. Ը 63)։ Եզան հետ վարվելու կերպերը, նրա պաշտպանությունը նույնիսկ ամրագրված էր Օրենքում. «Կալում աշխատող եզան դունչը չկապես» (Բ Օրենք ԻԵ 4), «Վեց օր կաշխատես, իսկ յոթերորդ օրը կթողնես, որ հանգստանան քո եզն ու էշը...» (Ելք ԻԳ 12)։ 

Խորհրդանիշների ընդհանրական համակարգում եզը  լուսնի, ուժի, համբերության, բարեկեցության, հավատարմության («Եզն իր տիրոջն է ճանաչում, և էշը՝ իր տիրոջ մսուրը...» (Եսայի Ա 3)), անխոնջ աշխատանքի, բերքատվության  խորհրդանիշ է։ 

Չինաստանում եզը  գարնան, տասներկու «երկրային ճյուղեր» համարվող կենդանիներից մեկի, իսկ  չինական բուդդիզմում՝ սպիտակ եզը  հայեցողական իմաստության խորհրդանիշն է, իսկ տաոյականության մեջ՝ կենդանական վայրի բնության, որը ճիշտ ընտելացման պարագայում  իր հզորությամբ դառնում է խիստ օգտակար։ 

Հունահռոմեական ավանդույթներում եզը երկրագործության և զոհաբերումի խորհուրդ ուներ։ Թե հույների և թե հռոմեացիների մոտ ընդունված էր սպիտակ եզը որպես  զոհ մատուցել  գերագույն աստված Զևսին (հռոմեական Յուպիտերին), իսկ սևը՝ ստորգետնյա աշխարհի, հարստության, պտղաբերության և մեռյալների թագավորության տիրակալ Պլուտոնին։

Քրիստոնեության մեջ եզը Քրիստոսի ինքնազոհաբերումի, ինչպես նաև Ղուկաս ավետարանչի  և ընդհանրապես հոգևորականության խորհրդանիշն է։ 

Եզեկիելի մարգարեության մեջ և Հայտնության գրքում հիշատակված աստվածային Աթոռը քառակերպյան էր, և չորս դեմքերից մեկը եզան տեսք ուներ, մյուսները՝ մարդու, առյուծի և արծվի։

Քրիստոնեության մեջ այս չորս կենդանիների խորհրդանշային իմաստները վերագրվել են նաև Հիսուս Քրիստոսի կյանքն ու վարդապետությունը ուսուցանող չորս ավետարանիչներին։ Մատթեոսի խորհրդանիշը հրեշտակակերպ մարդն է, որովհետև նա անդրադառնում է  Քրիստոսի մարդեղության պատմությանը, Մարկոսինը՝ առյուծը, քանի որ նա առյուծի պես համարձակորեն հայտարարում է Հիսուսի՝ Աստծու Որդի լինելը, Ղուկասինը` եզը, քանի որ նրա Ավետարանը սկսվում է Զաքարիայի՝ Տաճարում զոհի պատրաստության պաշտամունքի նկարագրությամբ, իսկ Հովհաննեսինը՝ արծիվը, որովհետև նա երկնային հոգևոր բարձունքներից է հայտարարում Քրիստոսի աստվածության մասին: Իսկ այս չորս կենդանիները միասին մարմնավորում են մեր Տեր Հիսուս Քրիստոսին։

Եզը  հետագայում ձեռք բերեց նաև համառության խորհրդանիշ՝ երբեմն դրական իմաստով (օրինակ՝ գերմանացի աստվածաբան Ալբերտ Մեծն իր աշակերտի՝ իտալացի աստվածաբան, Կաթոլիկ եկեղեցու հայր Թովմա Աքվինացու  մասին ժամանակին ասել է. «Այս դանդալոշ եզը մի օր աշխարհը կցնցի իր մռնչոցով»), իսկ ավելի հաճախ՝ բացասական՝  հաստակողության իմաստով։ Եզը խորհրդանշում է նաև կոպտություն, բթամտություն, բիրտ ուժ։ 

զանգի հնչյունները խորհրդանշում են Աստծո սրտի հավիտենական զարկերը։ Չինաստանում զանգի հնչյունները տիեզերական ներդաշնակություն, ինչպես նաև հարգանք, հնազանդություն և փորձությունների ավարտ են ազդարարում։ Տիբեթում զանգի հնչեցումը նշանակում է Բուդդայի ուսուցիչներին ականջալուր լինել, հնազանդություն ու խոնարհություն ցուցաբերել նրանց նկատմամբ։ Հուդայականության մեջ զանգն անաղարտություն, անապականություն է խորհրդանշում. աղջկա կուսությունը շեշտելու համար նրա հագուստի քղանցքից զանգ են կախել։

Զանգը կիրառվել է նաև որպես պահպանակ չար ու դիվային ուժերից պաշտպանվելու համար, որպես շեփոր ու կոչնակ՝ ազդարարելու համար պատերազմների սկիզբն ու ավարտը։ Առավել ընդհանրական իմաստով այն խորհրդանշել է ժամանակի ընթացքը, նրա ղողանջներն ավետել են բարի ու նշանակալի իրադարձությունները՝ հարսանիքները, հաղթանակները, ազատության և անկախության ձեռքբերումը։

Եկեղեցիներում զանգի կիրառումը սկզբնավորվել է 7-8 դարերում։ Եվրոպական եկեղեցիներում զանգի օգտագործումը կապում են Կառլոս Մեծի հետ։ Նախապես զանգերը պատրաստել են պղնձի ու անագի խառնուրդից, հետագայում ավելացրել երկաթ ու արծաթ՝ ավելի հնչեղ դարձնելու համար։

Եկեղեցու զանգերը խորհրդանշում են նաև հրեշտակների աներևույթ սպասավորությունը։ Զանգը մեզ հիշեցնում է նաև Գաբրիել հրեշտակապետի ավետափողը։ Սրբազան ավանդությունն ասում է, որ Քրիստոսի ծննդյան ժամանակ հրեշտակները փող հնչեցնելով երգում էին. «Փառք ի բարձունս Աստուծոյ, և յերկիր խաղաղութիւն, ի մարդիկ հաճութիւն»։ Այսօր այդ փողերին փոխարինում են եկեղեցու ախորժալուր զանգերը։

Զանգի ձայնն առավել հզոր ու զրնգուն դարձնելու համար այն կախվում է բարձր ու բաց տեղում: Հենց այս նպատակին էլ ծառայում են զանգակատները, որոնք մեր Եկեղեցում սովորաբար կառուցվում են եկեղեցու հարևանությամբ կամ եկեղեցու արևմտյան ճակատին կից: Եկեղեցու զանգերը, ինչպես խաչերը, օծման ու օրհնության հատուկ արարողակարգով են տեղադրվում:

Եկեղեցին Հայկական Հայ Հոգիին և Մարմնոյն

Զրահանդերձն է փայլուն, մինչ իր խաչերն են դաշոյն,

Եւ զանգակներն են բոմբիւն, և երգն է մի՛շտ յաղթութիւն...

  (Վ. Թեքեյան)

առաջին պտղաբեր բույսը, որ Աստված տվեց Նոյին, խաղողի որթատունկն էր։  

Տերը պատվիրեց Մովսեսին, որ մարդիկ ուղարկի ուսումնասիրելու քանանացիների երկիրը, որովհետև  «դա Ես իսրայելացիներին եմ տալու իբրև կալվածք» (Թվ. ԺԳ 2)։  Եվ հետախույզները «եկան մինչև Ողկույզի ձորը, հետախուզեցին այն, այնտեղից կտրեցին խաղողի ողկույզ ունեցող որթատունկի մի ճյուղ և ձողերի վրա դրած տարան» (Թվ. ԺԳ 24)։ Այստեղից էլ խաղողը դարձավ իսրայելացիների համար նշան՝ Ավետյաց երկիր հասնելու, այսինքն՝ «մի երկիր, ուր կաթ ու մեղր են հոսում» (Թվ. ԺԳ 28)։ 

Անհաս խաղողն ու հիվանդ որթատունկը նաև Աստծո համբերությունը չարաշահելու խորհրդանիշ են։ Մովսեսն իր օրհներգության մեջ այսպես է ասում այդ մասին. «Սոդոմի որթատնկից է նրանց որթատունկը, իսկ նրանց վազը՝ Գոմորից։ Նրանց խաղողը լեղի է, նրանց ողկույզը՝ դառը» (Բ Օր. ԼԲ 32)։ Հին Կտակարանում հաճախ հանդիպում ենք պակաս ու առատ բերքատվության՝ կապված Աստծուն հնազանդ լինելու և անհնազանդության հետ։ Աստծո օրհնությունը արտահայտվում է  խաղողի բերքատվությամբ, և նզովքը՝ դրա նվազ քանակությամբ։ Չհասած խաղողն ու նաև չամիչը դժբախտության, մահվան խորհրդանիշ են։ Չամիչը հիմնականում օգտագործել են մահվան ծիսակարգում։  Հասած, առողջ՝ «կենդանի» խաղողը երջանկության, հարսանիքի խորհուրդ ունի։ Խաղողի բազմաթիվ խորհրդանշական իմաստների պատճառով է, որ Աստվածաշնչում շուրջ 25 անգամ գործածվել է այն, իսկ 22 անգամ՝ որթատունկը՝ զանազան այլաբանությամբ։

Քրիստոնեության մեջ խաղողը, որթատունկը մեր Տեր Հիսուս Քրիստոսի խորհրդանիշն է՝ հենց Իր կողմից հաստատված. «Ես եմ ճշմարիտ որթատունկը, և Իմ հայրը մշակն է։ Ամեն ճյուղ, որ Ինձ վրա է և պտուղ չի տալիս, Նա կտրում է այն, և այն ամենը, որ պտուղ է տալիս, էտում է, որպեսզի առավել ևս պտղաբեր լինի»։

Այստեղ Հիսուսը նկատի ունի առաքյալներին, ինչպես նաև Եկեղեցուն ու հավատացյալներին՝ հաստատելով, որ Եկեղեցու մաս դառնալ կարող է նա, «Ով բնակվում է Իմ մեջ, և Ես՝ նրա մեջ. նա շատ պտուղ է տալիս, որովհետև առանց Ինձ ոչինչ անել չեք կարող»։  Տիրոջ այս միտքը կատարելության է հասնում «Խորհրդավոր ընթրիքի» ժամանակ, երբ հաստատում է Հաղորդության խորհուրդը՝ հացը որպես Իր Մարմինը ներկայացնելով, իսկ խաղողի հյութը՝ գինին՝ Իր Արյունը. «Խմե՛ք դրանից բոլորդ, որովհետև այդ է նոր ուխտի Իմ արյունը, որ թափվում է շատերի համար՝ նրանց մեղքերի թողության համար»։

Ամեն անգամ, երբ ճաշակում ենք Տիրոջ սուրբ Մարմինն ու Արյունը, միավորվում ենք Նրա հետ, դառնում Նրա մի մասնիկը՝ վկայելով Նրա չարչարանքների ու փառքի մասին, վկայելով մեր ճշմարիտ հավատքի մասին, «որպեսզի ձեր հավատքի փորձը... դառնա գովքի, փառքի ու պատվի առարկա՝ հայտնության ժամանակ Հիսուս Քրիստոսի, որին չեք տեսել, բայց սիրում եք, և որին այժմ էլ չեք տեսնում, բայց հավատում եք Նրան և ուրախ եք անպատմելի ու փառավոր խնդությամբ՝ ձեռք բերելով ձեր հավատի պսակումը՝ հոգիների փրկությունը» (Ա Պետ. Ա 9)։

Միջնադարյան կերպարվեստում հաճախ կարելի է հանդիպել որթատունկի պատկերի, որի կենտրոնում Հիսուսն է, իսկ ճյուղերին՝ աշակերտները, կամ՝ որթատունկը որպես Եկեղեցի, իսկ խաղողի հատիկները՝ հավատացյալները։ Քիչ չեն նաև պատկերներ, որոնց հորինվածքում Հիսուսն է՝ խաղողի ողկույզը գավաթի մեջ ճզմելիս. այսպիսի պատկերը խորհրդանշում է Հաղորդությունը։

Հայոց աշխարհը համարվում է  խաղողագործության ու գինեգործության հնագույն կենտրոններից մեկը։ Արենիում  վերջին տասնամյակներին կատարված պեղումները եկան հաստատելու, որ գինեգործությունը Հայաստանում ունի 10-12 հազար տարուց ավելի պատմություն։  Գիտենք նաև, որ  նավասարդ ամսին (օգոստոսի) մեր հեթանոս նախնիները մեծ շուքով կատարում էին բերքի օրհնություն, և կասկած չկա, որ հավաքված պտուղների մեջ ամենապատվավոր տեղը հատկացված էր խաղողին։

  Իսկ քրիստոնեության ընդունումից հետո Հայոց Եկեղեցում դարեր շարունակ Ս. Աստվածածնի վերափոխման տոնի օրը (օգոստոսի 15-ին մերձակա կիրակի օրը), Պատարագից հետո, կատարվում է խաղողօրհնեքի արարողություն։ Խաղողօրհնեքի օրհնության բարեխոսը Աստվածածինն է, ով հնազանդորեն «այո» ասաց, որպեսզի զոհաբերվող իր Պտղի միջոցով փրկությունը աշխարհ մտնի: 

Խաղողի օրհնության արարողակարգի ընթացքում երգվում է «Փառք սուրբ Խաչի» շարականը, կարդացվում են Ս. Գրքից հատվածներ, այնուհետև  Ներսես Շնորհալու աղոթքը` խաղողի օրհնության համար: Աղոթքում բազում հիշատակություններից հետո  խնդրվում է նաև  Աստծո օրհնությունը նվիրաբերվող խաղողի ողկույզների ու ճաշակողների, նաև բերողների ու խնամողների համար։ Աստծուց խնդրվում է նաև, որ Նա օրհնի բոլոր այգիներն ու որթատունկերը, որպեսզի դրանք բազմաբեղուն պտղաբերություն ունենան, հողը բերրի ու պարարտ լինի, ինչպես նաև անփորձանք պահվեն այգեստանները բոլոր պատահարներից ու աղետներից: 

մարմնավորող աստվածները (հին Սիրիայում)։

Խաչը երբեմն ունեցել է (ինչպես խալդերի և իսրայելացիների մոտ) անգամ յոթ թև։ Չինացիների մոտ քառակուսու ներսում տեղադրված խաչը եղել է հողի և հավասարակշռության խորհրդանիշ։ Հնդկաստանում խաչը եղել է կրակի աստված Ագնեսի հրե կոնքեռների խորհրդանիշը, շրջանակի ներսում՝ կյանքի անիվի՝ բուդդայականության մեջ, շրջանակից դուրս եկող ծայրերով խաչը՝ աստվածային էներգիայի։

Սվաստիկան, որն ըստ էության նույնպես խաչ է, հնագույն խորհրդանիշն է տիեզերական էներգիայի, իսկ նրա «ջարդված» ծայրերը պտտվող շարժում են նշանակում։

Խաչը եղել է կյանքի ծառի խորհրդանիշը, և հենց այդ իմաստով է այն հաճախ կիրառվել Հիսուսի խաչելությունը ներկայացնող պատկերներում։ Հինդուիզմում և բուդդիզմում խաչը գոյության ստորին և վերին ոլորտների միասնականության պատկերն է. ուղղահայաց թևը նշանակում է բարձրացում դեպի երկինք, իսկ հորիզոնականը՝ երկրային կյանք։ Չինաստանում խաչը համարում են երկինք տանող աստիճաններ, իսկ գաղափարագրային համակարգում այն 10 թվի (ընդհանրականության) նշանն է։

Ընդհանրականության, այս դեպքում՝ միկրոկոսմոսի (համայն տիեզերքի արտացոլումը յուրաքանչյուր անհատականության մեջ) խորհրդանիշ է նաև կանգնած մարդը՝ դեպի կողերը լայն պարզած ձեռքերով։

Առավել ընդհանրական իմաստով՝ խաչը զուգորդվում է երկվության և միության, միասնության հետ։ Հոգեվերլուծող Կառլ Յունգի հետևորդները խաչը համարում են բարության էներգիայի խորհրդանիշ։ Խաչապաշտ շատ ժողովուրդներ, մասնավորապես Կենտրոնական և Հյուսիսային Ամերիկայի բնիկները, որոնք դեռևս ոչինչ չգիտեին քրիստոնեության մասին, զարմացած էին՝ առաջին միսիոներների ձեռքերին և պարանոցներին խաչեր տեսնելով։ Օրինակ՝ Մեքսիկայում խաչը քամու և անձրևի աստծո խորհրդանիշն էր։ Ացտեկական մշակույթում հաճախ ենք հանդիպում խաչված մարդկանց, որոնք խորհրդանշում են զոհաբերությունը։ Աֆրիկայում խաչի նշանն արտահայտել է հովանավորություն, պաշտպանություն, տիեզերական միասնականություն, ճակատագիր, իսկ շրջանակում՝ վերին իշխանություն։ Սկանդինավյան ռունային խաչերով նշանակել են կալվածքների սահմանները կամ առաջնորդների գերեզմանները, խաչը սկանդինավների համար եղել է նաև պտղաբերության աստծո մուրճի խորհրդանիշը։ Կելտական խաչի ձևը (խաչ, որի վրա դրված է փոքրաչափ շրջանակ) քրիստոնեական և հեթանոսական խորհրդանիշների համադրումն է։ Հին եգիպտական անկը (խաչի տեսակ) անմահության նշան էր. այն հետագայում ընդունվեց քրիստոնյա ղպտիների կողմից որպես իրենց եկեղեցու խորհրդանիշ։

Իսկ հռոմեական, պարսկական և հրեական ավանդույթներում խաչը եղել է դաժան ու նվաստացուցիչ պատժամիջոց բնակչության ստորին խավերի համար, որպիսիք էին ճորտերը, ծովահենները, ապստամբները, հանցագործները և այլն։ Հիսուսի ժամանակ ևս այն ուներ այդ կիրառությունն ու խորհուրդը։

Ժամանակի տիրող իշխանությունների կողմից հետապնդվելու վախը հավանորեն պատճառ եղավ վաղ քրիստոնյաների խաչ-խաչելությունների զանազան տարբերակների ի հայտ գալուն։ Երբեմն հենց միայն արտաքնապես խաչ հիշեցնող պատկերը՝ խարիսխը, ցուպը, սվաստիկան, եռաժանին, օգտագործում էին որպես խաչի քողարկված խորհրդանիշ։ Անգամ Կոստանդիանոս Մեծ կայսեր մկրտությունից հետո ևս խաչը համարվում էր երկրորդական նշան։ Քրիստոնեության լայն տարածումից հետո է միայն, որ խաչը սկսեց ստանալ նոր ու խոր իմաստ։ Քրիստոսի զոհաբերության միջոցով խաչը վաղ քրիստոնյաների համար դարձավ որպես թողության խորհրդանշան։ Հետագայում այն դարձավ մարդկային տառապանքների մխիթարության մեծագույն խորհրդանիշը։ Եվ ինչպես սբ Գրիգոր Տաթևացին է ասում.

«Խաչը գերեզմանների կնիքն է և կյանքի հարությունը», «հոգևոր զենք է ու չբթացող սուր», որի անհաղթ զորությունը չարի խափանման պատճառն է, իսկ նրանով տյառնագրումը` մարդու զորացման ամենակարող միջոց, քանզի զորավոր է Քրիստոսի Հարությամբ: Ս. խաչը հույսի, սիրո, հաղթանակի ու փրկության նշանն է։

«Խաչը անհավատների կուրությունն է և հավատացյալների զորությունը, որը և երկրպագուներին պայծառացնելով` կանգնեցնում է մեր Քրիստոս Աստծու աջ կողմում, Ում փառք հավիտյանս, ամեն» (Գր. Տաթևացի):

Հայաստանյայց Առաքելական Ս. Եկեղեցին խաչին նվիրված չորս տոն ունի:

Բիբլոս քաղաքի տաճարի (մ.թ.ա. 3-րդ դ.) աստիճանների ստորին մասը կազմող 5 քարե խարիսխները, որոնց նշանակությունը շինության հիմքերի ապահովությունն էր կամ ամրությունը։ Խարիսխը նաև կրոնական ծեսերի բաղկացուցիչ մաս է եղել։ Օրինակ՝ Կարմիր ծովի ափին հայտնաբերված հնագույն զոհասեղանի քարե պատվանդանը կազմված էր կողք կողքի «պառկած» չորս ուղղանկյունաձև խարիսխներից, որոնց վրայից վեր են խոյանում ևս երեք նմանատիպ խարիսխներ՝ խորհրդանշելով հույս ու փրկություն։ Քարակերտ նման խարիսխներ հայտնաբերվել են Սիրիայում, Հունաստանում, Կիպրոսում, Եգիպտոսում, Միջերկրական և Սև ծովերի ափամերձ բնակավայրերում։ Աշխարհի շատ երկրներում, մանավանդ միջերկրածովյան բնակավայրերում, խարիսխը ծովի աստվածությունների, ինչպես, օրինակ, հռոմեական Նեպտունի, հունական Պոսեյդոնի, Ամպրիտիտեի, Տրիտոնի անբաժան ատրիբուտն էր։ Խարիսխի պաշտամունքը հին հույների հոգևոր կյանքում ուներ կարևոր նշանակություն ոչ միայն ֆիզիկական, այլև հոգևոր փրկության համար. քարե խարիսխը նաև քավության խորհրդանիշ էր։ Հին հույները նոր պատրաստված խարիսխը, որ համարվում էր «անսուրբ», տանում էին Զևսի տաճար սրբագործելու։ Տաճարի սպասավորները խարսխի կապարե կամ մարմարե ձողի վրա դրոշմում էին «Զևսն ամենազոր աստված է ու փրկիչ» կարգախոսը, հաճախ նաև փորագրում նրա անվան միայն առաջին տառը։ Հույները համարում էին, որ այդ սրբազան խոսքը կամ Զևսի անվան առաջին տառը ծովագնացներին կփրկի չար ուժերից և կօգնի անվնաս տուն վերադառնալու։ Խարսխի՝ սրբազան նշանագրերով նման մի ձող՝ թվագրված մ.թ.ա. 50 թ.-ով, պահպանվում է Բրիտանական թանգարանում։  Նմանատիպ խարիսխներ շատ են հայտնաբերվել Միջերկրական ու Սև ծովերի շրջակայքում։ Իսկ մետաղյա՝ արդեն մեզ ծանոթ խարիսխը եգիպտացիների մշակույթում խորհրդանշել է աշխարհաստեղծում, քանի որ նրա ձևն իր մեջ միավորում է իգական սկզբնավորում խորհրդանշող նավակը և օձի հետ խճճված արական սկզբնավորումը։

Որպես ծովագնացության խորհրդանիշ՝ խարիսխը տեղ է գտել նաև զինանշանների, կնիքների, հռոմեական, փյունիկյան, կարթագենյան, սիրիական դրամների, այդ տարածաշրջանի զարդեղենի՝ մատանիների, թևնոցների, կախազարդերի վրա։ Հռոմեական արվեստում խարիսխը մարմնավորում էր նաև ուրախություն ու հրճվանք։

Խարիսխը՝ որպես ծովի աստվածությունների, հույսի ու փրկության խորհրդանշան, կիրառվել է նաև Հնդկաստանում, Չինաստանում, Ճապոնիայում, Պարսկաստանում և այլ երկրներում։ Իսկ Հնդկաստանում, օրինակ, խարիսխը Վարուն աստծո խորհրդանիշն է, ով, ըստ հնդկական դիցաբանության, իր հովանու տակ է վերցնում ծովերում և գետերում խեղդված մարդկանց հոգիները։

Հոգեբանության մեջ խարիսխը համարվում է դրական կամ բացասական ազդակներ ձգող ուժ։

Քրիստոնեության հենց արշալույսին խարիսխը՝ թե՛ իր ձևով և թե՛ իր գործառույթով, դարձավ այս նոր կրոնի հետևորդների հույսի ու փրկության, հավատքում հաստատակամության խորհրդանիշը։ Այն քրիստոնեության առաջին խորհրդանիշի՝ ձկան պատկերի հետ, որպես Քրիստոսի հետևորդների գաղտնի նշան, սկսեցին փորագրել կատակոմբներում, անգամ հավատացյալների մատանիների վրա։ Աստվածաբանության մեջ խարիսխը որպես Քրիստոսի խորհրդանիշ առաջինը կիրառեց վաղքրիստոնեական նշանավոր աստվածաբան Տերտուղիանոսը (160-240 թթ.)։ Խարիսխը տեղ գտավ նաև տապանաքարերի վրա։ Եվ քանի որ մինչև 6-րդ դարը խաչելություն խորհրդանշող խաչը դեռևս չէր խրախուսվում, խաչանման խարիսխը դարձավ Քրիստոսի խաչելության պատկերագրական յուրօրինակ մեղմասացություն (էվֆեմիզմ)։ Նման պատկերագրական նշանների հանդիպում ենք 3-5-րդ դարերի ձեռագրերում և կատակոմբներում։

Վաղքրիստոնեական արվեստում, առավելապես շիրմաքարերին, հանդիպում ենք պատկերների, ուր ձուկն ու խարիսխը միասին են, ինչը խորհրդանշում է, որ Հիսուսի անունով մկրտվածը մահից հետո արժանանում է երանելի հանգրվանի և նոր կյանքի վերածնունդի։

Բյուզանդական արվեստում 6-րդ դարում սկսեցին խարիսխ-խաչը պատկերել նաև բուսական զարդամոտիվներով, որը հետագայում «ծաղկյալ խաչերի» նմանությամբ անվանեցին «ծաղկյալ խարիսխներ»։ Ամենայն հավանականությամբ, բուսական զարդամոտիվներով խաչեր ու խարիսխներ սարքելու մշակույթը հայերս փոխառել ենք Բյուզանդիայից և դարձրել եկեղեցական մշակույթի կարևոր ու անքակտելի մաս։ Հետաքրքիր է, որ խարիսխների մարմարե նման սալիկներ հայտնաբերվել են Տավրիկյան Խերսոնեսի՝ 7-րդ դարի տաճարում, որի արձանագրության մեջ հիշատակվում է, որ խարիսխը պատրաստվել է Հայաստանում։ Նման մարմարե մի սալիկ էլ գտնվել է Բուլղարիայի Պերսլավ քաղաքի՝ 10-րդ դարի տաճարում՝ կրկին հայերի կողմից պատրաստված։ Ծաղկյալ խարիսխներով դրամներ են թողարկվել Անտիոքում 11-12-րդ դարերում։ Նման նշանապատկերներով դրամներ թողարկել են նաև 14-րդ դ. Բուլղարիայում։ Միջնադարյան արվեստում հանդիպում ենք ծաղկյալ խարսխի պատկերում երկու ձկան (Քրիստոսի փակագիրը) և աղավնիների (մեկից ավելի աղավնիները խորհրդանշում են մարդկային հոգիները) հետ։ Նման կոմպոզիցիան խորհրդանշում է փրկագործությունը։

Խարիսխը՝ որպես նավի հենարան, փոխաբերաբար դարձավ նաև քրիստոնյաների հոգու հենարան, այսինքն՝ «հոգու խարիսխ»։ Ավետարաններում խարսխի մասին հիշատակում է Ղուկաս ավետարանիչը, երբ խոսում է Պողոս առաքյալի՝ Հռոմ գնալու մասին (Գործք ԻԹ 29-30), որտեղ «խարիսխը» հանդես է գալիս խորհրդանշական իմաստով և նշանակում է Աստծո խոստման հաստատակամությունն այն մարդկանց փրկության հարցում, ովքեր հավատում են Իրեն։ Իսկ որպես փրկության հույսի խորհրդանիշ՝ այն գործածում է Պողոս առաքյալը Եբրայեցիներին ուղղված թղթում. «...մենք, որ ապաստան գտանք՝ կառչելու հանդերձյալ հույսից, որը հաստատուն և անշարժ խարիսխ է մեզ համար. հույս, որ թափանցում է վարագույրից այն կողմ, ու մեր նախակարապետը՝ Հիսուս, մտավ մեզ համար...» (Եբր. Զ 18-20)։

Խարիսխը որպես անվտանգության խորհրդանիշ եղել է 2-րդ դ. Հռոմի պապ սուրբ Կղեմեսի (հեթանոսները նրա վզից կախել են խարիսխ ու նետել ծով), սուրբ Նիկողայոս Սքաննչելագործի (270-345) և ուրիշ այլ սրբերի ատրիբուտը։ Խարիսխն այսօր նավատորմների անբաժանելի մաս է ու խորհրդանիշ. այն կարելի է տեսնել զինանշանների, նավաստիների գոտիների, զինվորական ու աշխարհիկ ծովագնացների հագուստներին։

Խարիսխը որպես հույսի խորհրդանիշ տեղ է գտել շատ ժողովուրդների աֆորիզմներում, թևավոր խոսքերում, ինչպես օրինակ՝ «երջանկության հուսալի խարիսխ», «խարիսխ գցել», «հույսն իմ խարիսխն է», «հավատն իմ խարիսխն է» և այլն։