Կրոնաբանասիրական հոդվածներ

Հնագույն ժամանակներից սկսած զոհաբերության ծեսերը կարևոր տեղ են զբաղեցրել տարբեր ժողովուրդների պաշտամունքներում և ունեցել զանազան իմաստներ՝ սկսած որևէ աստվածությանը հաճոյանալու համար կերակուր մատուցելու պարզ ցանկությունից մինչև երախտագիտության կամ նվիրվածության մեծ զգացում ցուցաբերելու դրսևորում1: Զոհաբերության միջոցով անհատները կամ հասարակությունները նպատակ են ունեցել ամրապնդել իրենց կապը աստվածության հետ՝ նրան մատուցելով իրական կամ էլ խորհրդանշական արժեք ունեցող տարբեր իրեր և առարկաներ: Հին ժամանակներում զոհաբերության ծեսի լայն տարածվածությունը վկայում է այն մասին, որ այն բավարարել է հնագույն քաղաքակրթություններին պատկանող ժողովուրդների խոր հոգեբանական կարիքները:

Մինչև երկրորդ Տաճարի կործանումը զոհաբերությունը հրեական պաշտամունքի հիմնական ձևն էր: Սուրբ Գրքի առաջին իսկ էջերից մենք ականատես ենք լինում զոհաբերությանն առնչվող տարբեր դրվագների. Կայենը հողի բերքից ընծա է մատուցում Տիրոջը (Ծն. 4:3), նրա եղբայր Աբելը նվիրաբերում է իր հոտի անդրանիկներից (Ծն. 4:4), իսկ Նոյը ջրհեղեղից հետո ամեն տեսակի մաքուր կենդանիներից ողջակեզ է մատուցում Աստծուն (Ծն. 8:20): Նույնպես և նախահայրերը աստվածհայտնության տարբեր վայրերում կառուցում են զոհասեղաններ՝ զոհեր մատուցելու և Տիրոջ անունը կանչելու համար (Ծն. 12:7, 13:4, 26:25)2: Մովսեսի ժամանակներից սկսած՝ զոհաբերության կարգն ու ձևը ավելի են հստակեցվում և կանոնակարգվում: Պետք է նշել, որ հին իսրայելացիների զոհաբերության ձևերը շատ մոտ էին քանանական պաշտամունքի ձևերին3, սակայն, ի տարբերություն քանանական մշակույթի, հրեաների մոտ ընդունված չէր մարդկային զոհաբերությունը, և Աստվածաշունչ մատյանը ևս անդրադառնում է դրան՝ Ղևտ 18:21, 20:2, Բ Օր. 12:30-314: Բայց շրջակա ազգերի սովորությունների ազդեցության ներքո, երբ հրեաները շատ հաճախ տրվում էին Բահաղի և Աստարտի պաշտամունքին, կատարում էին նաև մարդկային զոհաբերություններ (Դ Թագ. 17:16-17, 21:1-6), որի դեմ էլ իրենց բողոքն էին արտահայտում մարգարեները (Երեմ. 32:33-35, Եզեկ. 20:31)5: Իսրայելում զոհաբերության հիմնական տեսակները հինգն էին. ա) ողջակեզ զոհ (הָ לֹ עו-, Ղևտ. 1:1-17; 6:8-13), բ) անարյուն ընծա (הָ חְ נִ מ-minhah, Ղևտ. 2:1-16; 6:14-23), գ) փրկության կամ խաղաղության զոհ (שְׁלָמִים-shelamim, Ղևտ. 3:1-17; 7:11-38), դ) քավության կամ մեղքի զոհ (חַטָּאת-ḥatat, Ղևտ. 4:1-5,13; 6:24-30), ե) վերանորոգման կամ հանցանքի (אשם-asham, Ղևտ. 5:14-6:7; 7:1-10), որոնցից յուրաքանչյուրն ունի իր աստվածաբանական նշանակությունը6: Սրանցից առաջինն իր մեջ ամփոփում է սեփական անձի՝ Աստծուն ամբողջականորեն նվիրվելու գաղափարը, երրորդը՝ Արարչի ցուցաբերած փրկության և ողորմության, իսկ չորրորդն արտահայտում է թույլ տված սխալի գիտակցման և կրկին Աստծուն դառնալու ցանկության գաղափարը7: Անարյուն ընծան Աստծո հանդեպ երախտագիտության արտահայտում է մարդուն տրված անսահման բարիքների դիմաց, իսկ վերջին տեսակը գիտակից և անգիտակից մեղքերի համար մատուցվող զոհ է և տարբերվում է քավության կամ մեղքի զոհից նրանով, որ ունի առավել առարկայական պայմաններ և անմիջականորեն առնչվում է դիմացինին պատճառած նյութական վնասին8:

Հուդայական կրոնում կենդանու ծիսական սպանդը՝ իբրև զոհաբերության հիմնական ձև, դիտարկվում էր որպես սեփական կյանքի զոհաբերության խորհրդանշական փոխարինում9: Զոհաբերողը, իր ձեռքերը դնելով կենդանու վրա, կարծես նրան էր փոխանցում իր մեղքերը և մաքրվում դրանցից: Մարդը, տեսնելով, թե ինչպես է զոհաբերվում կենդանին, պետք է զգար, որ իր գործած մեղքերի պատճառով պիտի արժանանար նման պատժի, սակայն ողորմած Աստված հնարավորություն է տալիս նրան քավելու այդ մեղքերը ոչ թե իր, այլ կենդանու զոհաբերության միջոցով:

Հրեական փիլիսոփայական միտքը զոհաբերության հոգևոր բովանդակությանն առնչվող տարբեր բացատրություններ է տվել:

Թորայի (Օրենք) այն պատվիրանները, որոնք վերաբերում են զոհաբերություններ անելուն, նպատակ են ունեցել հեռացնելու Իսրայելի ժողովրդին կռապաշտությունից և քահանայական ծառայությանը նոր իմաստ տալով` հասցնել զոհաբերությունները առավել բարձր հոգևոր մակարդակի10: Թորայի պատվիրանները բաժանվում են երկու մեծ խմբի՝ חוקים (խուկիմ) և ומשפטים (միշպատիմ): Միշպատիմը մարդկային մտքին հասկանալի օրենքներն են, որոնց մեծ մասին նրանք կարող էին հասնել ինքնուրույն՝ առանց Ամենակալի հրահանգների, օրինակ՝ սպանության, գողության և շնության մասին արգելքները, մերձավորին աջակցելու կարգադրությունները։ Խուկիմը, իր հերթին, այն օրենքներն են, որոնց էությունը թաքնված է մարդկային հասկացողությունից, օրինակ՝ սննդի որոշ տեսակների, կաթի և մսի, բուրդի և կտավատի խառնման արգելքները և նմանատիպ շատ այլ օրենքներ11: Զոհաբերության մասին հրահանգները ևս պատկանում են վերջինիս դասին: Այս օրենքներն արտացոլում են որոշակի օբյեկտիվ հոգևոր իրականություն, որոնք անհասկանալի են զգայարանների և արդյունքում նաև մարդկային մտքի համար: Կա կատարյալ վստահություն, որ կատարելով այս հրահանգները՝ մարդկությունը լավագույնս օգտվում է արարչագործության պտուղներից՝ ի շահ սեփական անձի: Հետևաբար, կատարելով զոհաբերությունների հետ կապված բոլոր հրահանգները և նույնիսկ չհասկանալով դրանց էությունն ու անհրաժեշտությունը, հրեաները վստահ էին, որ այդ կերպ հասնում են գլխավորին՝ կատարում են Արարչի կամքը և բարություն ու առատություն առաքում այս աշխարհ:

Միշնայի12 «Ավոտ» տրակտատում կարդում ենք. «Երեք հիմքերի վրա է կանգնած աշխարհը՝ Թորայի, տաճարական ծառայության և բարեգործության»13: Բացի այս, Բանավոր Թորան ևս հայտնում է, որ տաճարական զոհաբերությունները շատ անգամներ են պաշտպանել հրեա ժողովրդին իր թշնամիներից, ավելացրել ազգի շնորհներն ու նպաստել Իսրայելի բարգավաճմանը: Միով բանիվ, տաճարական ծառայությունը մեծ ազդեցություն է ունեցել հրեաների թե՛ հոգևոր և թե՛ նյութական կյանքում:

Հրեական մտածողության մեջ զոհաբերությունը շատ հաճախ ընկալվում է իբրև Աստծու հետ երկխոսության միջոց, մարդու պատասխանը այն ամենին, ինչ Աստված տվել է նրան: Ելից գրքի վերջին գլուխներում Աստված Իր ներկայությունն է հաստատում Իսրայելում, իսկ Ղևտականում ցույց տալիս այն ճանապարհը, որով մարդը կարող է մասնակից դառնալ այդ երկխոսությանը: Զոհաբերությունների միջոցով ապահովվում էր Աստծո շարունակական ներկայությունն Իսրայելի տարածքում ու երկխոսությունը Աստծո և հրեա ազգի միջև14: Զոհաբերությունները լավագույնս ուսուցանում էին մարդկանց, թե ինչ է անհրաժեշտ անել Աստծո հետ հաղորդակցությունը պահպանելու, իսկ կորցնելու դեպքում՝ այն վերականգնելու համար15:

Աստված մարդուն տվել է կյանք և զոհաբերության միջոցով մարդը փորձում է այն վերադարձնել Աստծուն՝ Նրա տված մեծագույն պարգևի դիմաց: Սրա լավագույն օրինակը Ծննդոց գրքի 22-րդ գլխում է, որտեղ Աստված փորձում է Աբրահամին: Այս դեպքում Աբրահամից պահանջվում է ոչ թե զոհաբերել Իսահակին, այլ պատրաստակամություն՝ նրան զոհաբերելու: Եվ երբ Աբրահամը հայտնում է իր պատրաստակամությունը, Աստված ասում է. «Ձեռք մի՛ տուր պատանուն, նրան որևէ վնաս մի՛ պատճառիր, որովհետեւ այժմ համոզվեցի, որ դու երկյուղ ունես Աստծու նկատմամբ և Ինձ համար չես խնայի քո որդուն»: Աբրահամը բարձրացրեց իր աչքերը և տեսավ, որ մացառուտ թփի մեջ եղջյուրներից մի խոյ է կախված: Աբրահամը գնաց, առավ խոյն ու այն ողջակիզեց իր որդի Իսահակի փոխարեն» (Ծն. 22:12-13): Աստված չի ցանկանում մարդկային զոհ, այլ պատրաստակամություն մարդուց՝ նրան շնորհած կյանքի դիմաց ցանկացած պահի հատուցում տալու: Ինչպես արդարացիորեն նշում է Զարեհ արք. Ազնավուրյանը. «Իսահակի զոհաբերության դրվագը երևութապես մարդկային զոհաբերության պահանջ կարող է թվալ, մինչդեռ իրականության մեջ հակառակն է ցույց տրվում, այն, որ Աստված այդպիսի զոհ չի ուզում»16:

Իսկ ինչո՞ւ հենց զոհաբերություն, ինչո՞ւ է առհասարակ այն անհրաժեշտ Աստծուն և ինչո՞ւ էր ուղեկցվում կենդանիների սպանդով. մի՞թե Աստված չէր կարող մարդուց որևէ այլ բան պահանջել:

Մարդ արարածն օժտված է բանականությամբ, ունի ազատ ընտրության իրավունք, գիտակցում՝ հասկանալու բարին ու չարը: Իր ազատ ընտրությամբ մարդը պետք է բարիք գործի և դրանով իսկ փոխի ինքն իրեն՝ բարելավելով շրջակա աշխարհը: Անտեղի սպանել մարդուն կնշանակի զրկել նրան այս ամենն անելու հնարավորությունից: Իսկ կենդանին, ի տարբերություն մարդու, չունի այս հնարավորությունները, շարժվում է բնազդներով, և նրա «գործառույթը» մարդուն ծառայելն է: Հետևաբար, կենդանու կյանքը խլելը արդարացվում է, երբ այն արվում է անհրաժեշտ կարիքի համար՝ ծառայելով կարևորագույն նպատակի: Երբ մարդն ուտում է իր իսկ սպանած կենդանու միսը, այդ կերպ նա ամրացնում է իր մարմինը, ուժ հավաքում և պատասխանատվություն ստանձնում ծառայեցնելու այդ ուժերը լավն ու բարին գործելու, հակառակ դեպքում կենդանին զուր տեղը սպանված կլինի:

Արարչագործության մեջ լավագույնս արտացոլվում է հատկապես Աստծո միակության գաղափարը, և, հրեական մտածողության համաձայն, զոհաբերության միջոցով մարդը հասնում է այդ գաղափարի բացահայտմանը: Այդ պատճառով է, որ զոհաբերությանը մասնակից են արարչագործության բոլոր կարևորագույն տարրերը՝ անօրգանական նյութ (աղ), բույսեր (ալյուր, յուղ), կենդանիներ (զոհաբերվողը), մարդ (զոհի տերը կամ քահանան): Այս բաղադրիչների միասնությունն էլ իր հերթին արտահայտվում է շղթայական կապի միջոցով. բույսերը յուրացնում են անօրգանական նյութերը, կենդանիները սնվում են այդ բույսերով, մարդիկ էլ՝ կենդանիներով: Այս շղթան ոչ միայն կապում է բոլոր արարածներին և արարված ամեն բան իրար, այլև թույլ է տալիս ցածր օղակներին ելնել ավելի բարձր մակարդակի, իսկ զոհաբերության ժամանակ այս բոլոր բաղադրիչները արժանանում են բարձրագույն վեհացման՝ միանալով իրենց հոգևոր արմատին17:

Փիլոն Ալեքսանդրացին, Հուդա Լևին, Աբրահամ Իբն Էզրան և Նախմանիդը ավելի շատ հակված են եղել զոհաբերության խորհրդանշական ըմբռնումին, մինչդեռ Մայմոնիդը կարծում էր, որ Աստված պարզապես հանդուրժում է կռապաշտներից փոխառված այս սովորությունը18:

Կաբալան19 իր հերթին զոհաբերությանը տալիս է խորհրդանշական և առեղծվածային իմաստ. զոհաբերություն բառը եբրայերենում՝ קרבן (կորբան), գալիս է קרב (կարաբ) բայից, որ նշանակում է մոտենալ, մերձենալ, որից և բխում է զոհաբերության հիմնական իմաստը20: Զոհաբերության գործընթացը մոտեցնում է մարդու մտքերն ու զգացումները աստվածայինի ընկալմանն ու գիտակցմանը և կապում է այն կատարողին Աստվածայինի հետ: Երբ մարդը որևէ մեկի համար թանկ բան է զոհաբերում (իսկ կենդանին այս դեպքում թանկ է), ապա նա, ում համար զոհաբերվել է կենդանին, ավելի հարազատ ու մտերիմ է դառնում։ Այսպիսով, կենդանու գոյության իմաստն առավել կարևորվում է. այն նպաստում է մարդկային հոգու բարելավմանը և նրա մերձեցմանը Աստծուն:

Զոհաբերության խորհրդանշական ըմբռնման առավել մանրամասն ներկայացում է տալիս «Զոհար»-ը21, որտեղ ասվում է, որ զոհաբերությունը կապում է վերին և ստորին աշխարհները, հավատացյալին և Աստծուն, ինչպես նաև միավորում արական և իգական սկիզբները հենց Աստծո մեջ22: Կենդանական զոհաբերությունը խորհրդանշական կերպով մեկնաբանվում է որպես մարմնական մեղքերի քավություն: Որոշ կաբալիստների կարծիքով՝ զոհաբերվող կենդանու միսը բաժին է ընկնում չար ուժերին. Աստծուն պետք է միայն զոհաբերություն կատարողի բարի մտադրությունը։

Ժամանակակից ուսումնասիրողներից շատերը կարծում են, որ զոհաբերության հիմնական գաղափարը հասկանալու համար անհրաժեշտ է նաև այն դիտարկել Աստծո և հրեա ժողովրդի միջև կնքված ուխտի համատեքստում, որտեղ զոհաբերությունները միջոց են հիշելու կնքված ուխտը՝ իբրև ուրախություն, և երբեմն էլ անհրաժեշտ են այն վերանորոգելու համար23: Ուխտը ենթադրում է ոչ միայն նյութական բարիքների փոխանակում, այլև սիրո և հաղորդության միություն24:

Երուսաղեմի տաճարի կործանման հետևանքով (70 թ.) զոհաբերությունների կատարումը դարձավ անհնար, այդ պատճառով, համաձայն որոշ միդրաշների, Աստված փոխարենը արդարներին է տանում իր մոտ. Միքայել հրեշտակապետը արդարների հոգիները իբրև զոհաբերություն մատուցում է Աստծուն: Եվ քանի որ հնարավոր չէր կազմակերպել զոհաբերությունները, հնագույն պաշտամունքի այս ձևը սկսեց փոխարինվել աղոթքով: Դեռևս առաջին Տաճարի ժամանակաշրջանում (մոտ. Ք. ա. 950-586 թթ.) զոհաբերությունների հետ մեկտեղ աղոթքը ևս դառնում է հրեական պաշտամունքի ձևերից մեկը և առանձնահատուկ նշանակություն ստանում հատկապես բաբելոնյան գերության շրջանում, երբ Երուսաղեմի տաճարն այլևս գոյություն չուներ։ Առավոտյան և երեկոյան աղոթքները (שחרית‏‎-շախարիտ, מנחה‏‎-մինխա) սկսեցին դիտարկվել որպես առավոտյան և երեկոյան զոհաբերություններին փոխարինող միջոցներ։ Ըստ հրեական մտածողության՝ երբ մարդն աղոթք է անում, փոխում է ինքն իրեն՝ բարձրացնելով իր ներքինը դեպի վեր՝ դեպի Աստված. երբ մարդը եռանդով աղոթք է անում, նրա մեջ վառվում է Աստծո կրակը, վառվում այն աստիճան, որ ամբողջությամբ խժռում է նրա ներսը, ինչպես զոհասեղանի վրա եղող կենդանու փորոտիքը: Նրա շուրթերի շունչը նման է ողջակեզի՝ երկինք բարձրացող ծխի. նման «ինքնահրկիզումը» ընդունվում է Աստծո կողմից իբրև ողջակեզ զոհասեղանի վրա. «Տե՛ր, թող աղոթքս քեզ ուղղվի որպես խունկ, ձեռքերիս կարկառումն՝ իբրև երեկոյան պատարագ» (Սաղմ. 140:2):

Ներկայումս հուդայականության ռեֆորմիստական ուղղությունն իր աղոթագրքերից բացառել է զոհաբերության ծեսի մասին որևէ հիշատակում։ Որոշ պահպանողական համայնքներ էլ իրենց աղոթքներում հիշում են զոհաբերության մասին, երբ առնչվում են անցյալի հիշողություններին, իսկ ուղղափառ հուդայականությունը շարունակում է հավատարիմ մնալ ապագայում Տաճարի վերակառուցման ու զոհաբերությունները վերսկսելու ավանդական գաղափարին և դրանք համարում Մեսիայի գալստյան էական և կարևոր նշաններ25:

Օգտագործված գրականություն

1. Զարեհ արք. Ազնավուրյան, Աստուածաշունչին Վերաբերեալ Ուսումնասիրութիւններ, Անթիլիաս, 2007:
2. Бажанов Никифор Архимандрит, Иллюстрированная полная популярная Библейская энциклопедия, 1990, Москва.
3. Брокгауз Ф. А. , Ефрон И. А. , Энциклопедический словарь, Санкт-Петербург, 1891.
4. Герц Йосеф Цви, Тора.Пятикнижие и Гафтарот, Москва, 1999.
5. Уолтон X. Джон, Мэтьюз X. Виктор, Чавалес У. Марк, Библейский культурно--исторический комментарий В двух частях, Часть 1, Ветхий Завет, Санкт-Петербург, 2003.
6. DeBroeck Ximena, Becoming a Priestly People: A Biblical Theology of Liturgical Sacrifice as Spiritual Formation(Doctoral dissertation, Duquesne University, 2017), retrieved from https://dsc.duq.edu/etd/125
7. Emil William O., Sacrifices In Ancient Israel, London, 1937.
8. Encyclopedia Judaica, Second Edition, Volume 17, Farmington Hills, 2007.
9. Gane Roy E., Sacrifice and the Old Testament, Published in Journal of the Adventist Theological Society, pages 357-380, St Andrews, 1999.
10. Van Dam Cornelis, The Origin And Character Of Sacrifice In Scripture, Published in MJT 7/1, pages 3-16, Dyer, Indiana, 1991.

11. https://eleven.co.il/judaism/cult/11565/
12. https://eleven.co.il/talmud-rabbinics/overview/14021/
13. https://toldot.com/Gertvoprinoshenia.html
14. https://www.abarim-publications.com/Meaning/Corban.html
15. https://www.dw.com/ru/%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%B1%D0%B0%D0%BB%D0%B0/a-347217

ԾԱՆՈԹԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

[1]    Տե՛ս Уолтон X. Джон, Мэтьюз X. Виктор, Чавалес У. Марк, Библейский культурно--исторический комментарий В двух частях, Часть 1, Ветхий Завет, Санкт-Петербург, 2003, c. 137.

[2]    Տե՛ս Архимандрит Никифор Бажанов, Иллюстрированная полная популярная Библейская энциклопедия, 1990, Москва, c. 225-226.

[3]    Տե՛ս William O. Emil, Sacrifices In Ancient Israel, London, 1937, p. 60.

[4]    Աստծուն սեփական զավակին զոհաբերելու մասին պատումներ, սակայն, առկա են Հին Կտակարանում: Դրանցից հիշատակելի է Դատավորաց 11-րդ գլուխը, որտեղ Հեփթայեն ուխտ է անում ամոնացիներին պարտության մատնելու դեպքում տնից իրեն ընդառաջ եկեղ առաջին մարդուն նվիրաբերել Տիրոջը: Պարտության մատնելուց հետո, երբ նա վերադառնում է տուն, նրան ընդառաջ է ելնում նրա աղջիկը, որին Հեփթայեն իր կատարած ուխտի համաձայն զոհաբերում է Աստծուն: Մեկ այլ օրինակ Դ Թագավորաց գրքի 3 գլխում է, որտեղ նկարագրվում է Մովաբի Մոսա արքայի ըմբոստությունը Իսրայելի արքա Հովրամի դեմ: Հովրամը, Հուդայի արքա Հովսափատը և Եդոմի արքան պատերազմեցին մովաբացիների դեմ, և երբ մովաբացիները մտան Իսրայելի բանակատեղին, իսրայելացիները ելան ու հարվածեցին սրանց, պաշարեցին և կործանեցին նրանց քաղաքները: «Երբ Մովաբի երկրի արքան տեսավ, որ պատերազմը տանուլ է տալիս, իր հետ վերցրեց յաթ հարյուր սուսերակիրներ, որպեսզի ճեղքելով հասնի Եդոմի արքային, սակայն չկարողացավ: Նա իր անդրանիկ որդուն, որն իր փոխարեն պէեք է թագավորեր, տարավ ողջակիզեց պարսպի վրա: Դա մեծ կսկիծ պատճառեց իսրայելացիներին, և նրանք նրանցից երես դարձնելով՝ գնացին իրենց երկիրը» (Դ Թագ. 3:26-27):

[5]    Տե՛ս Զարեհ արք. Ազնավուրյան, Աստուածաշունչին Վերաբերեալ Ուսումնասիրութիւններ, Անթիլիաս, 2007, էջ 262:

[6]    Տե՛ս Roy E. Gane, Sacrifice and the Old Testament, Published in Journal of the Adventist Theological Society, pages 357-380, St Andrews, 1999, p. 365.

[7]    Տե՛ս Герц Йосеф Цви, Тора.Пятикнижие и Гафтарот, Москва, 1999, с. 563.

[8]    Զարեհ արք. Ազնավուրյան, Աստուածաշունչին Վերաբերեալ Ուսումնասիրութիւններ, Անթիլիաս, 2007, էջ 305, 309:

[9]    Տե՛ս https://eleven.co.il/judaism/cult/11565/ (22.09.2023, ժամը՝ 20:48):

[10]    Տե՛ս Герц Йосеф Цви, Тора.Пятикнижие и Гафтарот, Москва, 1999, с. 563.

[11]    Տե՛ս https://eleven.co.il/judaism/cult/11565/ (22.09.2023, ժամը՝ 22:35):

[12]    Հռոմի տիրապետության տակ գտնվող Պաղեստինի տարածքում Հնգամատյանի օրենքներն ուսուցիչներն իրենց աշակերտներին փոխանցում էին բանավոր։ Օրենքների ուսուցիչներին ասում էին թանաներ։ III դարի սկզբում Երուսաղեմի համայնքի գլխավորը՝ թանա Եհուդա հա-Նասին եկավ այն եզրակացության, որ հարկավոր է բանավոր օրենքները կանոնակարգել և գրառել։ Դա անհրաժեշտ էր նաև սովորույթներն ու ավանդույթները խախտողներին արդարացի դատելու համար։ Այդ աշխատանքն իրականացնելու համար պահանջվեց մի քանի տասնյակ տարի։ Գրի առնված օրենքների, նրանց մեկնաբանությունների և բացատրությունների ժողովածուն մեր ժամանակներում հայտնի է «Միշնա» անվանումով։ Տե՛ս https://eleven.co.il/talmud-rabbinics/overview/14021/ (25.09.2023, ժամը՝ 19:27):

[13]    Տե՛ս https://toldot.com/Gertvoprinoshenia.html (25.09.2023, ժամը՝ 19:31):

[14]    Տե՛ս Cornelis Van Dam, The Origin And Character Of Sacrifice In Scripture, Published in MJT 7/1, pages 3-16, Dyer, Indiana, 1991, p. 9.

[15]    Տե՛ս Герц Йосеф Цви, Тора.Пятикнижие и Гафтарот, Москва, 1999, с. 563.

[16]    Զարեհ արք. Ազնավուրյան, Աստուածաշունչին Վերաբերեալ Ուսումնասիրութիւններ, Անթիլիաս, 2007, էջ 261:

[17]    Տե՛ս https://toldot.com/Gertvoprinoshenia.html (25.09.2023, ժամը՝ 22:06):

[18]    Տե՛ս https://eleven.co.il/judaism/cult/11565/ (25.09.2023, ժամը՝ 22:15):

[19]    Կաբալա (եբր.՝ קַבָּלָה‎‎ --- «ստացում», «ավանդաբար ստացված»), հրեական շրջաններում առաջացած գաղտնուսույց թեոսոֆիական համակարգ, որը ձևավորվել է 10-րդ դարում։ Առավել մանրամասն տե՛ս https://www.dw.com/ru/%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%B1%D0%B0%D0%BB%D0%B0/a-347217 (26.09.2023, ժամը՝ 21:41):

[20]    Տե՛ս https://www.abarim-publications.com/Meaning/Corban.html (26.09.2023, ժամը՝ 21:45):

[21]    Մովսեսի հնգամատյանի միստիկ մեկնաբանություն, որը հավանաբար կազմվել է իսպանացի հրեա Մովսես դա Լեոնայի կողմից։ Սա մինչ այժմ համարվում է սուրբ գիրք այն հրեաների համար, որոնք մերժում են աշխարհիկ կրթությունը: Տե՛ս  Ф. А. Брокгауз, И. А. Ефрон, Энциклопедический словарь, Санкт-Петербург, 1891, c. 467-469.

[22]    Տե՛ս Encyclopedia Judaica, Second Edition, Volume 17, Farmington Hills, 2007, p. 649.

[23]    Տե՛ս Ximena DeBroeck, Becoming a Priestly People: A Biblical Theology of Liturgical Sacrifice as Spiritual Formation(Doctoral dissertation, Duquesne University, 2017), retrieved from https://dsc.duq.edu/etd/125, p.102.

[24]    Տե՛ս նույն տեղում, էջ 102:

[25]    Տե՛ս https://eleven.co.il/judaism/cult/11565/ (27.09.2023 թ., ժամը՝ 23:03):

Գագիկ սրկ. Առաքելյան