Կրոնաբանասիրական հոդվածներ
Զոհաբերության գաղափարը հրեական մտածողության մեջ
Հնագույն ժամանակներից սկսած զոհաբերության ծեսերը կարևոր տեղ են զբաղեցրել տարբեր ժողովուրդների պաշտամունքներում և ունեցել զանազան իմաստներ՝ սկսած որևէ աստվածությանը հաճոյանալու համար կերակուր մատուցելու պարզ ցանկությունից մինչև երախտագիտության կամ նվիրվածության մեծ զգացում ցուցաբերելու դրսևորում1: Զոհաբերության միջոցով անհատները կամ հասարակությունները նպատակ են ունեցել ամրապնդել իրենց կապը աստվածության հետ՝ նրան մատուցելով իրական կամ էլ խորհրդանշական արժեք ունեցող տարբեր իրեր և առարկաներ: Հին ժամանակներում զոհաբերության ծեսի լայն տարածվածությունը վկայում է այն մասին, որ այն բավարարել է հնագույն քաղաքակրթություններին պատկանող ժողովուրդների խոր հոգեբանական կարիքները:
Մինչև երկրորդ Տաճարի կործանումը զոհաբերությունը հրեական պաշտամունքի հիմնական ձևն էր: Սուրբ Գրքի առաջին իսկ էջերից մենք ականատես ենք լինում զոհաբերությանն առնչվող տարբեր դրվագների. Կայենը հողի բերքից ընծա է մատուցում Տիրոջը (Ծն. 4:3), նրա եղբայր Աբելը նվիրաբերում է իր հոտի անդրանիկներից (Ծն. 4:4), իսկ Նոյը ջրհեղեղից հետո ամեն տեսակի մաքուր կենդանիներից ողջակեզ է մատուցում Աստծուն (Ծն. 8:20): Նույնպես և նախահայրերը աստվածհայտնության տարբեր վայրերում կառուցում են զոհասեղաններ՝ զոհեր մատուցելու և Տիրոջ անունը կանչելու համար (Ծն. 12:7, 13:4, 26:25)2: Մովսեսի ժամանակներից սկսած՝ զոհաբերության կարգն ու ձևը ավելի են հստակեցվում և կանոնակարգվում: Պետք է նշել, որ հին իսրայելացիների զոհաբերության ձևերը շատ մոտ էին քանանական պաշտամունքի ձևերին3, սակայն, ի տարբերություն քանանական մշակույթի, հրեաների մոտ ընդունված չէր մարդկային զոհաբերությունը, և Աստվածաշունչ մատյանը ևս անդրադառնում է դրան՝ Ղևտ 18:21, 20:2, Բ Օր. 12:30-314: Բայց շրջակա ազգերի սովորությունների ազդեցության ներքո, երբ հրեաները շատ հաճախ տրվում էին Բահաղի և Աստարտի պաշտամունքին, կատարում էին նաև մարդկային զոհաբերություններ (Դ Թագ. 17:16-17, 21:1-6), որի դեմ էլ իրենց բողոքն էին արտահայտում մարգարեները (Երեմ. 32:33-35, Եզեկ. 20:31)5: Իսրայելում զոհաբերության հիմնական տեսակները հինգն էին. ա) ողջակեզ զոհ (הָ לֹ עו-, Ղևտ. 1:1-17; 6:8-13), բ) անարյուն ընծա (הָ חְ נִ מ-minhah, Ղևտ. 2:1-16; 6:14-23), գ) փրկության կամ խաղաղության զոհ (שְׁלָמִים-shelamim, Ղևտ. 3:1-17; 7:11-38), դ) քավության կամ մեղքի զոհ (חַטָּאת-ḥatat, Ղևտ. 4:1-5,13; 6:24-30), ե) վերանորոգման կամ հանցանքի (אשם-asham, Ղևտ. 5:14-6:7; 7:1-10), որոնցից յուրաքանչյուրն ունի իր աստվածաբանական նշանակությունը6: Սրանցից առաջինն իր մեջ ամփոփում է սեփական անձի՝ Աստծուն ամբողջականորեն նվիրվելու գաղափարը, երրորդը՝ Արարչի ցուցաբերած փրկության և ողորմության, իսկ չորրորդն արտահայտում է թույլ տված սխալի գիտակցման և կրկին Աստծուն դառնալու ցանկության գաղափարը7: Անարյուն ընծան Աստծո հանդեպ երախտագիտության արտահայտում է մարդուն տրված անսահման բարիքների դիմաց, իսկ վերջին տեսակը գիտակից և անգիտակից մեղքերի համար մատուցվող զոհ է և տարբերվում է քավության կամ մեղքի զոհից նրանով, որ ունի առավել առարկայական պայմաններ և անմիջականորեն առնչվում է դիմացինին պատճառած նյութական վնասին8:
Հուդայական կրոնում կենդանու ծիսական սպանդը՝ իբրև զոհաբերության հիմնական ձև, դիտարկվում էր որպես սեփական կյանքի զոհաբերության խորհրդանշական փոխարինում9: Զոհաբերողը, իր ձեռքերը դնելով կենդանու վրա, կարծես նրան էր փոխանցում իր մեղքերը և մաքրվում դրանցից: Մարդը, տեսնելով, թե ինչպես է զոհաբերվում կենդանին, պետք է զգար, որ իր գործած մեղքերի պատճառով պիտի արժանանար նման պատժի, սակայն ողորմած Աստված հնարավորություն է տալիս նրան քավելու այդ մեղքերը ոչ թե իր, այլ կենդանու զոհաբերության միջոցով:
Հրեական փիլիսոփայական միտքը զոհաբերության հոգևոր բովանդակությանն առնչվող տարբեր բացատրություններ է տվել:
Թորայի (Օրենք) այն պատվիրանները, որոնք վերաբերում են զոհաբերություններ անելուն, նպատակ են ունեցել հեռացնելու Իսրայելի ժողովրդին կռապաշտությունից և քահանայական ծառայությանը նոր իմաստ տալով` հասցնել զոհաբերությունները առավել բարձր հոգևոր մակարդակի10: Թորայի պատվիրանները բաժանվում են երկու մեծ խմբի՝ חוקים (խուկիմ) և ומשפטים (միշպատիմ): Միշպատիմը մարդկային մտքին հասկանալի օրենքներն են, որոնց մեծ մասին նրանք կարող էին հասնել ինքնուրույն՝ առանց Ամենակալի հրահանգների, օրինակ՝ սպանության, գողության և շնության մասին արգելքները, մերձավորին աջակցելու կարգադրությունները։ Խուկիմը, իր հերթին, այն օրենքներն են, որոնց էությունը թաքնված է մարդկային հասկացողությունից, օրինակ՝ սննդի որոշ տեսակների, կաթի և մսի, բուրդի և կտավատի խառնման արգելքները և նմանատիպ շատ այլ օրենքներ11: Զոհաբերության մասին հրահանգները ևս պատկանում են վերջինիս դասին: Այս օրենքներն արտացոլում են որոշակի օբյեկտիվ հոգևոր իրականություն, որոնք անհասկանալի են զգայարանների և արդյունքում նաև մարդկային մտքի համար: Կա կատարյալ վստահություն, որ կատարելով այս հրահանգները՝ մարդկությունը լավագույնս օգտվում է արարչագործության պտուղներից՝ ի շահ սեփական անձի: Հետևաբար, կատարելով զոհաբերությունների հետ կապված բոլոր հրահանգները և նույնիսկ չհասկանալով դրանց էությունն ու անհրաժեշտությունը, հրեաները վստահ էին, որ այդ կերպ հասնում են գլխավորին՝ կատարում են Արարչի կամքը և բարություն ու առատություն առաքում այս աշխարհ:
Միշնայի12 «Ավոտ» տրակտատում կարդում ենք. «Երեք հիմքերի վրա է կանգնած աշխարհը՝ Թորայի, տաճարական ծառայության և բարեգործության»13: Բացի այս, Բանավոր Թորան ևս հայտնում է, որ տաճարական զոհաբերությունները շատ անգամներ են պաշտպանել հրեա ժողովրդին իր թշնամիներից, ավելացրել ազգի շնորհներն ու նպաստել Իսրայելի բարգավաճմանը: Միով բանիվ, տաճարական ծառայությունը մեծ ազդեցություն է ունեցել հրեաների թե՛ հոգևոր և թե՛ նյութական կյանքում:
Հրեական մտածողության մեջ զոհաբերությունը շատ հաճախ ընկալվում է իբրև Աստծու հետ երկխոսության միջոց, մարդու պատասխանը այն ամենին, ինչ Աստված տվել է նրան: Ելից գրքի վերջին գլուխներում Աստված Իր ներկայությունն է հաստատում Իսրայելում, իսկ Ղևտականում ցույց տալիս այն ճանապարհը, որով մարդը կարող է մասնակից դառնալ այդ երկխոսությանը: Զոհաբերությունների միջոցով ապահովվում էր Աստծո շարունակական ներկայությունն Իսրայելի տարածքում ու երկխոսությունը Աստծո և հրեա ազգի միջև14: Զոհաբերությունները լավագույնս ուսուցանում էին մարդկանց, թե ինչ է անհրաժեշտ անել Աստծո հետ հաղորդակցությունը պահպանելու, իսկ կորցնելու դեպքում՝ այն վերականգնելու համար15:
Աստված մարդուն տվել է կյանք և զոհաբերության միջոցով մարդը փորձում է այն վերադարձնել Աստծուն՝ Նրա տված մեծագույն պարգևի դիմաց: Սրա լավագույն օրինակը Ծննդոց գրքի 22-րդ գլխում է, որտեղ Աստված փորձում է Աբրահամին: Այս դեպքում Աբրահամից պահանջվում է ոչ թե զոհաբերել Իսահակին, այլ պատրաստակամություն՝ նրան զոհաբերելու: Եվ երբ Աբրահամը հայտնում է իր պատրաստակամությունը, Աստված ասում է. «Ձեռք մի՛ տուր պատանուն, նրան որևէ վնաս մի՛ պատճառիր, որովհետեւ այժմ համոզվեցի, որ դու երկյուղ ունես Աստծու նկատմամբ և Ինձ համար չես խնայի քո որդուն»: Աբրահամը բարձրացրեց իր աչքերը և տեսավ, որ մացառուտ թփի մեջ եղջյուրներից մի խոյ է կախված: Աբրահամը գնաց, առավ խոյն ու այն ողջակիզեց իր որդի Իսահակի փոխարեն» (Ծն. 22:12-13): Աստված չի ցանկանում մարդկային զոհ, այլ պատրաստակամություն մարդուց՝ նրան շնորհած կյանքի դիմաց ցանկացած պահի հատուցում տալու: Ինչպես արդարացիորեն նշում է Զարեհ արք. Ազնավուրյանը. «Իսահակի զոհաբերության դրվագը երևութապես մարդկային զոհաբերության պահանջ կարող է թվալ, մինչդեռ իրականության մեջ հակառակն է ցույց տրվում, այն, որ Աստված այդպիսի զոհ չի ուզում»16:
Իսկ ինչո՞ւ հենց զոհաբերություն, ինչո՞ւ է առհասարակ այն անհրաժեշտ Աստծուն և ինչո՞ւ էր ուղեկցվում կենդանիների սպանդով. մի՞թե Աստված չէր կարող մարդուց որևէ այլ բան պահանջել:
Մարդ արարածն օժտված է բանականությամբ, ունի ազատ ընտրության իրավունք, գիտակցում՝ հասկանալու բարին ու չարը: Իր ազատ ընտրությամբ մարդը պետք է բարիք գործի և դրանով իսկ փոխի ինքն իրեն՝ բարելավելով շրջակա աշխարհը: Անտեղի սպանել մարդուն կնշանակի զրկել նրան այս ամենն անելու հնարավորությունից: Իսկ կենդանին, ի տարբերություն մարդու, չունի այս հնարավորությունները, շարժվում է բնազդներով, և նրա «գործառույթը» մարդուն ծառայելն է: Հետևաբար, կենդանու կյանքը խլելը արդարացվում է, երբ այն արվում է անհրաժեշտ կարիքի համար՝ ծառայելով կարևորագույն նպատակի: Երբ մարդն ուտում է իր իսկ սպանած կենդանու միսը, այդ կերպ նա ամրացնում է իր մարմինը, ուժ հավաքում և պատասխանատվություն ստանձնում ծառայեցնելու այդ ուժերը լավն ու բարին գործելու, հակառակ դեպքում կենդանին զուր տեղը սպանված կլինի:
Արարչագործության մեջ լավագույնս արտացոլվում է հատկապես Աստծո միակության գաղափարը, և, հրեական մտածողության համաձայն, զոհաբերության միջոցով մարդը հասնում է այդ գաղափարի բացահայտմանը: Այդ պատճառով է, որ զոհաբերությանը մասնակից են արարչագործության բոլոր կարևորագույն տարրերը՝ անօրգանական նյութ (աղ), բույսեր (ալյուր, յուղ), կենդանիներ (զոհաբերվողը), մարդ (զոհի տերը կամ քահանան): Այս բաղադրիչների միասնությունն էլ իր հերթին արտահայտվում է շղթայական կապի միջոցով. բույսերը յուրացնում են անօրգանական նյութերը, կենդանիները սնվում են այդ բույսերով, մարդիկ էլ՝ կենդանիներով: Այս շղթան ոչ միայն կապում է բոլոր արարածներին և արարված ամեն բան իրար, այլև թույլ է տալիս ցածր օղակներին ելնել ավելի բարձր մակարդակի, իսկ զոհաբերության ժամանակ այս բոլոր բաղադրիչները արժանանում են բարձրագույն վեհացման՝ միանալով իրենց հոգևոր արմատին17:
Փիլոն Ալեքսանդրացին, Հուդա Լևին, Աբրահամ Իբն Էզրան և Նախմանիդը ավելի շատ հակված են եղել զոհաբերության խորհրդանշական ըմբռնումին, մինչդեռ Մայմոնիդը կարծում էր, որ Աստված պարզապես հանդուրժում է կռապաշտներից փոխառված այս սովորությունը18:
Կաբալան19 իր հերթին զոհաբերությանը տալիս է խորհրդանշական և առեղծվածային իմաստ. զոհաբերություն բառը եբրայերենում՝ קרבן (կորբան), գալիս է קרב (կարաբ) բայից, որ նշանակում է մոտենալ, մերձենալ, որից և բխում է զոհաբերության հիմնական իմաստը20: Զոհաբերության գործընթացը մոտեցնում է մարդու մտքերն ու զգացումները աստվածայինի ընկալմանն ու գիտակցմանը և կապում է այն կատարողին Աստվածայինի հետ: Երբ մարդը որևէ մեկի համար թանկ բան է զոհաբերում (իսկ կենդանին այս դեպքում թանկ է), ապա նա, ում համար զոհաբերվել է կենդանին, ավելի հարազատ ու մտերիմ է դառնում։ Այսպիսով, կենդանու գոյության իմաստն առավել կարևորվում է. այն նպաստում է մարդկային հոգու բարելավմանը և նրա մերձեցմանը Աստծուն:
Զոհաբերության խորհրդանշական ըմբռնման առավել մանրամասն ներկայացում է տալիս «Զոհար»-ը21, որտեղ ասվում է, որ զոհաբերությունը կապում է վերին և ստորին աշխարհները, հավատացյալին և Աստծուն, ինչպես նաև միավորում արական և իգական սկիզբները հենց Աստծո մեջ22: Կենդանական զոհաբերությունը խորհրդանշական կերպով մեկնաբանվում է որպես մարմնական մեղքերի քավություն: Որոշ կաբալիստների կարծիքով՝ զոհաբերվող կենդանու միսը բաժին է ընկնում չար ուժերին. Աստծուն պետք է միայն զոհաբերություն կատարողի բարի մտադրությունը։
Ժամանակակից ուսումնասիրողներից շատերը կարծում են, որ զոհաբերության հիմնական գաղափարը հասկանալու համար անհրաժեշտ է նաև այն դիտարկել Աստծո և հրեա ժողովրդի միջև կնքված ուխտի համատեքստում, որտեղ զոհաբերությունները միջոց են հիշելու կնքված ուխտը՝ իբրև ուրախություն, և երբեմն էլ անհրաժեշտ են այն վերանորոգելու համար23: Ուխտը ենթադրում է ոչ միայն նյութական բարիքների փոխանակում, այլև սիրո և հաղորդության միություն24:
Երուսաղեմի տաճարի կործանման հետևանքով (70 թ.) զոհաբերությունների կատարումը դարձավ անհնար, այդ պատճառով, համաձայն որոշ միդրաշների, Աստված փոխարենը արդարներին է տանում իր մոտ. Միքայել հրեշտակապետը արդարների հոգիները իբրև զոհաբերություն մատուցում է Աստծուն: Եվ քանի որ հնարավոր չէր կազմակերպել զոհաբերությունները, հնագույն պաշտամունքի այս ձևը սկսեց փոխարինվել աղոթքով: Դեռևս առաջին Տաճարի ժամանակաշրջանում (մոտ. Ք. ա. 950-586 թթ.) զոհաբերությունների հետ մեկտեղ աղոթքը ևս դառնում է հրեական պաշտամունքի ձևերից մեկը և առանձնահատուկ նշանակություն ստանում հատկապես բաբելոնյան գերության շրջանում, երբ Երուսաղեմի տաճարն այլևս գոյություն չուներ։ Առավոտյան և երեկոյան աղոթքները (שחרית-շախարիտ, מנחה-մինխա) սկսեցին դիտարկվել որպես առավոտյան և երեկոյան զոհաբերություններին փոխարինող միջոցներ։ Ըստ հրեական մտածողության՝ երբ մարդն աղոթք է անում, փոխում է ինքն իրեն՝ բարձրացնելով իր ներքինը դեպի վեր՝ դեպի Աստված. երբ մարդը եռանդով աղոթք է անում, նրա մեջ վառվում է Աստծո կրակը, վառվում այն աստիճան, որ ամբողջությամբ խժռում է նրա ներսը, ինչպես զոհասեղանի վրա եղող կենդանու փորոտիքը: Նրա շուրթերի շունչը նման է ողջակեզի՝ երկինք բարձրացող ծխի. նման «ինքնահրկիզումը» ընդունվում է Աստծո կողմից իբրև ողջակեզ զոհասեղանի վրա. «Տե՛ր, թող աղոթքս քեզ ուղղվի որպես խունկ, ձեռքերիս կարկառումն՝ իբրև երեկոյան պատարագ» (Սաղմ. 140:2):
Ներկայումս հուդայականության ռեֆորմիստական ուղղությունն իր աղոթագրքերից բացառել է զոհաբերության ծեսի մասին որևէ հիշատակում։ Որոշ պահպանողական համայնքներ էլ իրենց աղոթքներում հիշում են զոհաբերության մասին, երբ առնչվում են անցյալի հիշողություններին, իսկ ուղղափառ հուդայականությունը շարունակում է հավատարիմ մնալ ապագայում Տաճարի վերակառուցման ու զոհաբերությունները վերսկսելու ավանդական գաղափարին և դրանք համարում Մեսիայի գալստյան էական և կարևոր նշաններ25:
Օգտագործված գրականություն
- Զարեհ արք. Ազնավուրյան, Աստուածաշունչին Վերաբերեալ Ուսումնասիրութիւններ, Անթիլիաս, 2007:
- Бажанов Никифор Архимандрит, Иллюстрированная полная популярная Библейская энциклопедия, 1990, Москва.
- Брокгауз Ф. А. , Ефрон И. А. , Энциклопедический словарь, Санкт-Петербург, 1891.
- Герц Йосеф Цви, Тора.Пятикнижие и Гафтарот, Москва, 1999.
- Уолтон X. Джон, Мэтьюз X. Виктор, Чавалес У. Марк, Библейский культурно--исторический комментарий В двух частях, Часть 1, Ветхий Завет, Санкт-Петербург, 2003.
- DeBroeck Ximena, Becoming a Priestly People: A Biblical Theology of Liturgical Sacrifice as Spiritual Formation(Doctoral dissertation, Duquesne University, 2017), retrieved from https://dsc.duq.edu/etd/125
- Emil William O., Sacrifices In Ancient Israel, London, 1937.
- Encyclopedia Judaica, Second Edition, Volume 17, Farmington Hills, 2007.
- Gane Roy E., Sacrifice and the Old Testament, Published in Journal of the Adventist Theological Society, pages 357-380, St Andrews, 1999.
- Van Dam Cornelis, The Origin And Character Of Sacrifice In Scripture, Published in MJT 7/1, pages 3-16, Dyer, Indiana, 1991.
- https://eleven.co.il/judaism/cult/11565/
- https://eleven.co.il/talmud-rabbinics/overview/14021/
- https://toldot.com/Gertvoprinoshenia.html
- https://www.abarim-publications.com/Meaning/Corban.html
- https://www.dw.com/ru/%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%B1%D0%B0%D0%BB%D0%B0/a-347217
ԾԱՆՈԹԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ
[1] Տե՛ս Уолтон X. Джон, Мэтьюз X. Виктор, Чавалес У. Марк, Библейский культурно--исторический комментарий В двух частях, Часть 1, Ветхий Завет, Санкт-Петербург, 2003, c. 137.
[2] Տե՛ս Архимандрит Никифор Бажанов, Иллюстрированная полная популярная Библейская энциклопедия, 1990, Москва, c. 225-226.
[3] Տե՛ս William O. Emil, Sacrifices In Ancient Israel, London, 1937, p. 60.
[4] Աստծուն սեփական զավակին զոհաբերելու մասին պատումներ, սակայն, առկա են Հին Կտակարանում: Դրանցից հիշատակելի է Դատավորաց 11-րդ գլուխը, որտեղ Հեփթայեն ուխտ է անում ամոնացիներին պարտության մատնելու դեպքում տնից իրեն ընդառաջ եկեղ առաջին մարդուն նվիրաբերել Տիրոջը: Պարտության մատնելուց հետո, երբ նա վերադառնում է տուն, նրան ընդառաջ է ելնում նրա աղջիկը, որին Հեփթայեն իր կատարած ուխտի համաձայն զոհաբերում է Աստծուն: Մեկ այլ օրինակ Դ Թագավորաց գրքի 3 գլխում է, որտեղ նկարագրվում է Մովաբի Մոսա արքայի ըմբոստությունը Իսրայելի արքա Հովրամի դեմ: Հովրամը, Հուդայի արքա Հովսափատը և Եդոմի արքան պատերազմեցին մովաբացիների դեմ, և երբ մովաբացիները մտան Իսրայելի բանակատեղին, իսրայելացիները ելան ու հարվածեցին սրանց, պաշարեցին և կործանեցին նրանց քաղաքները: «Երբ Մովաբի երկրի արքան տեսավ, որ պատերազմը տանուլ է տալիս, իր հետ վերցրեց յաթ հարյուր սուսերակիրներ, որպեսզի ճեղքելով հասնի Եդոմի արքային, սակայն չկարողացավ: Նա իր անդրանիկ որդուն, որն իր փոխարեն պէեք է թագավորեր, տարավ ողջակիզեց պարսպի վրա: Դա մեծ կսկիծ պատճառեց իսրայելացիներին, և նրանք նրանցից երես դարձնելով՝ գնացին իրենց երկիրը» (Դ Թագ. 3:26-27):
[5] Տե՛ս Զարեհ արք. Ազնավուրյան, Աստուածաշունչին Վերաբերեալ Ուսումնասիրութիւններ, Անթիլիաս, 2007, էջ 262:
[6] Տե՛ս Roy E. Gane, Sacrifice and the Old Testament, Published in Journal of the Adventist Theological Society, pages 357-380, St Andrews, 1999, p. 365.
[7] Տե՛ս Герц Йосеф Цви, Тора.Пятикнижие и Гафтарот, Москва, 1999, с. 563.
[8] Զարեհ արք. Ազնավուրյան, Աստուածաշունչին Վերաբերեալ Ուսումնասիրութիւններ, Անթիլիաս, 2007, էջ 305, 309:
[9] Տե՛ս https://eleven.co.il/judaism/cult/11565/ (22.09.2023, ժամը՝ 20:48):
[10] Տե՛ս Герц Йосеф Цви, Тора.Пятикнижие и Гафтарот, Москва, 1999, с. 563.
[11] Տե՛ս https://eleven.co.il/judaism/cult/11565/ (22.09.2023, ժամը՝ 22:35):
[12] Հռոմի տիրապետության տակ գտնվող Պաղեստինի տարածքում Հնգամատյանի օրենքներն ուսուցիչներն իրենց աշակերտներին փոխանցում էին բանավոր։ Օրենքների ուսուցիչներին ասում էին թանաներ։ III դարի սկզբում Երուսաղեմի համայնքի գլխավորը՝ թանա Եհուդա հա-Նասին եկավ այն եզրակացության, որ հարկավոր է բանավոր օրենքները կանոնակարգել և գրառել։ Դա անհրաժեշտ էր նաև սովորույթներն ու ավանդույթները խախտողներին արդարացի դատելու համար։ Այդ աշխատանքն իրականացնելու համար պահանջվեց մի քանի տասնյակ տարի։ Գրի առնված օրենքների, նրանց մեկնաբանությունների և բացատրությունների ժողովածուն մեր ժամանակներում հայտնի է «Միշնա» անվանումով։ Տե՛ս https://eleven.co.il/talmud-rabbinics/overview/14021/ (25.09.2023, ժամը՝ 19:27):
[13] Տե՛ս https://toldot.com/Gertvoprinoshenia.html (25.09.2023, ժամը՝ 19:31):
[14] Տե՛ս Cornelis Van Dam, The Origin And Character Of Sacrifice In Scripture, Published in MJT 7/1, pages 3-16, Dyer, Indiana, 1991, p. 9.
[15] Տե՛ս Герц Йосеф Цви, Тора.Пятикнижие и Гафтарот, Москва, 1999, с. 563.
[16] Զարեհ արք. Ազնավուրյան, Աստուածաշունչին Վերաբերեալ Ուսումնասիրութիւններ, Անթիլիաս, 2007, էջ 261:
[17] Տե՛ս https://toldot.com/Gertvoprinoshenia.html (25.09.2023, ժամը՝ 22:06):
[18] Տե՛ս https://eleven.co.il/judaism/cult/11565/ (25.09.2023, ժամը՝ 22:15):
[19] Կաբալա (եբր.՝ קַבָּלָה --- «ստացում», «ավանդաբար ստացված»), հրեական շրջաններում առաջացած գաղտնուսույց թեոսոֆիական համակարգ, որը ձևավորվել է 10-րդ դարում։ Առավել մանրամասն տե՛ս https://www.dw.com/ru/%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%B1%D0%B0%D0%BB%D0%B0/a-347217 (26.09.2023, ժամը՝ 21:41):
[20] Տե՛ս https://www.abarim-publications.com/Meaning/Corban.html (26.09.2023, ժամը՝ 21:45):
[21] Մովսեսի հնգամատյանի միստիկ մեկնաբանություն, որը հավանաբար կազմվել է իսպանացի հրեա Մովսես դա Լեոնայի կողմից։ Սա մինչ այժմ համարվում է սուրբ գիրք այն հրեաների համար, որոնք մերժում են աշխարհիկ կրթությունը: Տե՛ս Ф. А. Брокгауз, И. А. Ефрон, Энциклопедический словарь, Санкт-Петербург, 1891, c. 467-469.
[22] Տե՛ս Encyclopedia Judaica, Second Edition, Volume 17, Farmington Hills, 2007, p. 649.
[23] Տե՛ս Ximena DeBroeck, Becoming a Priestly People: A Biblical Theology of Liturgical Sacrifice as Spiritual Formation(Doctoral dissertation, Duquesne University, 2017), retrieved from https://dsc.duq.edu/etd/125, p.102.
[24] Տե՛ս նույն տեղում, էջ 102:
[25] Տե՛ս https://eleven.co.il/judaism/cult/11565/ (27.09.2023 թ., ժամը՝ 23:03):
Գագիկ սրկ. Առաքելյան