Անհիշելի ժամանակներից ի վեր մարդիկ, հատկապես Արևելքի ժողովուրդները, առանձնահատուկ վերաբերմունք են ունեցել արդուզարդի նկատմամբ։ Հնագիտական նյութերը մեզ փոխանցել են կենդանիների ոսկորներից, ծովային խեցիներից, եղջյուրներից, ավելի ուշ նաև պղնձից, ապա կիսաթանկարժեք և թանկարժեք մետաղներից պատրաստված գոտիներ, վզնոցներ, բազկակալներ, ապարանջաններ, ականջօղեր, ճակատկալներ, մատանիներ՝ ժամանակի գեղագիտական ու տեխնիկական միջոցների հմուտ կիրառմամբ, ընդելուզված նաև զանազան թանկարժեք քարերով։ Պերճանքի նման առարկաներ կրելը ոչ միայն կանանց էր բնորոշ, այլև տղամարդկանց։ Մեզ հասած եգիպտական փարավոնների ճոխ մանյակները, գլխանոցները, մատանիները, բազկակալները, ասորական թագավորների, հնդկական ռաջաների, պարսկական շահերի գոտիները, սաղավարտներն ու մատանիները գեղագիտական կատարյալ գործեր են, ոսկերչական ու արծաթագործական արվեստի գոհարներ։

Այստեղ կամենում ենք առանձնահատուկ կանգ առնել մատանիների վրա։ Անկախ նրանից, թե ինչ նյութից են դրանք պատրաստվել, պերճանքի առարկա լինելուց զատ, ծառայել են նաև որպես կնիքներ։ 

Թագավորները, կառավարիչները, տիրակալները, քրմերը, այլ զարդերի հետ մեկտեղ, իրենց աջ ձեռքի մատնեմատին կրում էին մատանի՝ ի նշան իշխանության։ Ծննդոց գրքում կարդում ենք. «Եվ փարավոնը մատից հանելով իր մատանին՝ դրեց Հովսեփի մատին, նրան հագցրեց բեհեզյա պատմուճան, ոսկե մանյակ անցկացրեց նրա պարանոցին, նրան նստեցրեց իր երկրորդ կառքը» (Ծն. ԽԱ 42)։ Ի դեպ, կառքը ևս ունի իշխանության ու հզորության խորհուրդ։ Սա նշանակում էր, որ փարավոնը, ով ուներ գերագույն իշխանություն, Հովսեփին ևս տվեց կառավարելու իշխանություն։ Իսկ երբ մեկին իշխանությունից զրկում էին, ընդամենը մատից հանում էին նախկինում շնորհած մատանին. «Թագավորը վերցրեց այն մատանին, որ հանել էր Համանի մատից, և տվեց Մուրթքեին, իսկ Եսթերը Մուրթքեին նշանակեց Համանի ամբողջ ունեցվածքի կառավարիչ» (Եսթ. Ը 2)։ Անառակ որդու առակում էլ «հայրն իր ծառաներին ասաց. «Անմիջապես հանե՛ք նրա նախկին պատմուճանը և հագցրե՛ք նրան, մատանին նրա մատը դրե՛ք...» (Ղուկ. ԺԵ 22)։ Այս մատանիների՝ իշխանության խորհրդանշան լինելուն նպաստում էր նաև այն, որ դրանք նաև կնիքներ էին։ Տարբեր նյութերից պատրաստված մատանու դրոշմը որևէ փաստաթղթի վրա ցուցում էր, որ որոշումը հաստատված էր իրավասու անձի կողմից։ Եվ քանի որ կանայք հազվադեպ կարող էին երկրի ղեկավար կամ կառավարիչ լինել, առավել ևս քահանա կամ քահանայապետներ, ուստի նման մատանի-կնիք կրում էին միայն տղամարդիկ։ 

Վերոբերյալ աստվածաշնչյան օրինակներից պարզ է դառնում, որ ինչպես արևելյան շատ երկրներում, հրեական միջավայրում ևս մատանին ոչ միայն իշխանություն էր խորհրդանշում, այլև ծառայում էր որպես կնիք՝ բառի ուղղակի իմաստով։ Հաճախ խոսքում միայն «կնիք» բառն օգտագործելով հասկացել են իշխանություն ունենալու հանգամանքը. «Նույնիսկ եթե ուրիշների համար առաքյալ չեմ, համենայն դեպս ձեզ համար առաքյալ եմ, որովհետև իմ առաքելության կնիքը հենց դուք եք Տիրոջով» (Ա Կոր. Թ 2)։ 

Կնիքը փոխաբերաբար նշանակում է հովանավորչություն, պատկանելություն, պաշտպանություն։ 

Երբ մեկի մասին ասում են, թե նա ունի Աստծո կնիքը, նշանակում է՝ նա Աստծո մարդն է, Աստծո ընտրյալը. «Բայց Աստծո դրած հաստատուն հիմքը կանգուն է մնում և ունի այս կնիքը. «Տերը ճանաչում է նրանց, որոնք Իրենն են», նաև՝ «Ով որ Տիրոջ անունն է կրում, թող հեռո՛ւ մնա անիրավությունից» (Բ Տիմ. Բ 19), «Եվ նրանց արգելվեց երկրի խոտին ու ծառերին վնաս տալ, այլ միայն երկրի վրա ապրող այն մարդկանց, որոնք իրենց ճակատի վրա չունեին Աստծո կնիքը» (Հայտ. Թ 4)։

Հին Արևելքում տղամարդու մատանին թեպետ առավելապես եղել է իշխանության նշան, սակայն կիրառվել է նաև որպես հաջողության, չարխափան, երազանքների իրագործման թալիսմանի նպատակով։ Հնում հավատում էին, որ մատանին նոր ձևավորվող ընտանիքին բերում է բարեկեցություն, հաշտություն, միմյանց նկատմամբ հոգատարություն ու հավատարմություն։ Նման ընկալումից էլ ծագել է նոր ամուսնացող զույգերի՝ մատանիներ փոխանակելու սովորությունը։  

Ժամանակի ընթացքում տղամարդու՝ մատանի կրելու արևելյան սովորությունը՝ բոլոր խորհրդանիշներով ներառյալ, անցավ նաև հին հռոմեացիներին։ Ի դեպ, հռոմեացիները սկսեցին իրենց բոլոր 10 մատներին էլ կրել մատանիներ՝ ընդելուզված թանկագին քարերով։ Հռոմեական կայսրության ընկնելուց հետո (476 թ.) մատանի կրելու սովորությունը որդեգրեցին քրիստոնյաները, առավելապես Կաթոլիկ Եկեղեցին, թեպետ մինչ այդ էլ որոշ եպիսկոպոսներ որպես իրենց իշխանության նշան սկսել էին մատանի կրել։ Միայն 9-10-րդ դարերից սկսած՝ մատանին դարձավ եպիսկոպոսների և կարդինալների հոգևոր իշխանության պաշտոնական նշանը՝ մի կողմից որպես կնիք, մյուս կողմից՝ ի նշան Եկեղեցու հետ իրենց «ամուսնության»։ Իսկ Հռոմի պապի մատանին, որ քրիստոնեական աշխարհին հայտնի է որպես պապական կամ Ձկնորսի մատանի, 13-րդ դարից դարձավ ս. Պետրոսի գահին նստածի իրավական խորհրդանիշը։

Այս մատանին, որի վրա սովորաբար պատկերվում էր ս. Պետրոսը ձուկ որսալիս, տարբեր ժամանակներ տարբեր նյութից (արճիճից, բրոնզից) էր պատրաստվում և կրվում էր աջ ձեռքի մատնեմատին։ Հետագայում արդեն սկսեցին մատանին զարդարել պապական պատկերանշանով, որը ներառում էր խաչված բանալիներ կամ եռակի թագ։ «Ձկնորսի մատանի» անվանումը ստացած մատանիները անհատական էին. յուրաքանչյուր պապի համար նորն էր պատվիրվում։ Այս մատանին ոչ թե որպես զարդ, այլ որպես կնիք էր օգտագործվում. նրանով էին կնքում-հաստատում պապական կուրիայի (Սուրբ Աթոռի հիմնական վարչական մարմնի) փաստաթղթերը։ Պապի մահից հետո մատանին հատուկ ծիսակարգով ջարդոտում էին, որպեսզի նրա անունից որևէ փաստաթուղթ չկեղծվի։ Իսկ 19-րդ դարի վերջերից այս մատանիները դարձան զուտ խորհրդանշական։ Ինչպես նշեցինք, եպիսկոպոսներն ու կարդինալները ևս մատանիներ են կրում։ Եպիսկոպոսներին մատանի շնորհում է պապը՝ ձեռնադրման և օծման ժամանակ արտաբերելով. «Ընդունիր այս մատանին որպես նշան քո հավատարմության, հավատով ու սիրով պաշտպանիր Աստծո Հարսին՝ Սուրբ Եկեղեցին»։ Կաթոլիկ Եկեղեցում մատանիներ կրելու իրավունք ունեն նաև այլք. ըստ Մաղաքիա պատրիարք Օրմանյանի՝ «ամէն աստուածաբանութեան վարդապետութեան դպրոցական աստիճան ունեցողներուն կը տրուի մատանւոյ արտօնութիւն, բայց իրօք եպիսկոպոսներ միայն կը գործածեն զայն լանջախաչին հետ» (Մ. Օրմանյան, Ծիսական բառարան)։

Սակայն Հռոմի պապերը, կարդինալները, եպիսկոպոսները, վարդապետներն ու վանահայրերը միակը չէին, որ կրում էին մատանի կնիքներ։ Նման մատանիները գրավեցին նաև տամպլիերներին, ճիզվիտներին, լութերականներին, մասոններին, ինչպես նաև դարձան արևելյան որոշ եկեղեցիների և հարանվանությունների ծիսակարգի  ընդհանուր հարդարանքի մաս։ Հետագայում, երբ այս մատանիները կորցրին կնիք լինելու անհրաժեշտությունը, զարդարվեցին թանկագին քարերով, առավելապես հոգևորություն, իմաստություն, հնազանդություն խորհրդանշող մեղեսիկ քարով, թեպետ հաճախ օգտագործում են այլ թանկարժեք քարեր ևս։ Շատ հետաքրքիր են մասոնների մատանիները։ Դրանք պատրաստվում են չուգունից, որի վրա դրվագվում են Ադամի գանգի և նրա՝ իրար խաչված ոլոքոսկրերի պատկերները։ Սարդիոն քարով մատանի կնիքներ կրում են նաև մուսուլմանները։ Ըստ ավանդության՝ նման մատանի է կրել Մուհամմեդը։ 

Քրիստոնեական եկեղեցիներից բյուզանդականը (հունադավան եկեղեցիները՝ Հույն, Ռուս, Ռումին ևն) չունի մատանի կրելու սովորություն։ Հունադավան եկեղեցիները, ապավինելով Պողոս առաքյալի հետևյալ խոսքին՝ «Որովհետև գիտեք, թե մեր Տեր Հիսուս Քրիստոսն ի՛նչ շնորհ արեց. Նա, որ հարուստ էր, ձեզ համար աղքատացավ, որպեսզի դուք Նրա աղքատանալով հարստանաք» (Բ Կոր. Ը 9), մատանին համարեցին շքեղության ու հարստության նշան և հրաժարվեցին կիրառել։ Այս եկեղեցիների անգամ պատրիարքները մատանի չեն կրում։ Մեզ դավանակից հին արևելյան եկեղեցիներից միայն Հնդիկ Մալանկարա Եկեղեցու կաթողիկոսներն ու եպիսկոպոսներն են մատանի կրում՝ երկուսն էլ՝ մատնեմատին։ Մատանի կրում են նաև Արևելքի Ասորի Եկեղեցու կաթողիկոսն ու եպիսկոպոսները՝ դարձյալ միայն մատնեմատին։

Հնագույն ժողովուրդների մեջ տարածված՝ տղամարդու զարդեր կրելու սովորությունը չէր կարող շրջանցել հայերին, մանավանդ որ արծաթագործության արմատները Հայաստանում և հայերի շրջանում գալիս են դեռևս աստվածաշնչյան ժամանակներից։ Դժվար թե հարևան ժողովուրդների թագավորների, կառավարիչների, քրմերի մատանի-կնիք կրելու սովորություն չունենային նաև հայ թագավորները, նախարարները, ազատներն ու քրմերը, որոնք իրենց տեղերում ու գործառույթներում ունեին իշխանություն։ 

Ինչ վերաբերում է Հայ Առաքելական Եկեղեցում մատանի կրելու ավանդությանը, ոչ մի հավաստի փաստ չկա, թե որ դարից են Հայ Եկեղեցու եպիսկոպոսներն ու կաթողիկոսները մատանի կրել։ Այն, որ հայոց թագավորներն ու իշխանները կնիք մատանիներ են կիրառել, հայտնի է հայերեն հնագույն աղբյուրներից։ Օրինակ՝ Եղիշե պատմիչը (5-րդ դ.) գրում է. «Այդ բոլոր նամակները կնքված էին Վասակի վավերական մատանիով»։ Գրաբարում «վաւերական» բառը գործածվում է նաև որպես գոյական՝ առանց «մատանի» բառի՝ նշանակելով հենց կնիք-մատանին։ 

Հայ անվանի հայագետ, ազգագրագետ Հ. Վարդան Հացունին իր «Պատմութիւն հին հայ տարազին» (Վենետիկ, 1923) աշխատության մեջ, նկարագրելով Հայ Առաքելական Եկեղեցու հոգևորականների հանդերձանքի մանրամասները, մեր եկեղեցում մատանու կիրառության ամենավաղ վկայություններ է բերում 6-րդ և 7-րդ դարերից։ Նա գրում է. «Միակ զանազանութիւնն էր մատանին, որով Ներսէս Աշտարակեցւոյն [Ներսես Բ Բագրևանդցի կաթողիկոս] հետ ժողովեալ եպիսկոպոսները 555 թ. իրենց սահմանը կը կնքեն. 607-ին ժողովականները իրենց ձեռնարկը՝ «մատանեօք մերովք». 839-ին Դաւիթ եպս. Սիւնեացը և Փիլիպպէ իշխանը իրենց կտակը՝ «մեր մատանեօք»»։ 

Սա նշանակում է, որ մինչև 12-րդ դ. այս մատանիները հիմնականում «կնքոյ մատանիներ են, ոչ բուն եպիսկոպոսական, որ լատինաց մէջ անգամ չունի իր վաւերական յիշատակութիւնն Է դարէն առաջ» (Հացունի)։ 

Հ. Ղևոնդ Ալիշանն իր «Հայապատումում» բերում է մի պատմություն, ուր ասվում է, որ Բարսեղ Ա Անեցի կաթողիկոսը (1105-1113) Ստեփանոս Կարմիրվանեցի վարդապետին եպիսկոպոս ձեռնադրելիս իր մատից հանում է մատանին և հագցնում նրա մատին (ի դեպ, այս պատմության մեջ «մատանի» բառի փոխարեն գործածված է վերոհիշյալ նույնիմաստ «վաւերական»-ը)։ Այստեղ արդեն գործում է մատանու ոչ այնքան կնիքի, որքան իշխանության, Օրմանյանի խոսքով՝ «աստիճանի ու պատուոյ» նշանակության փաստը, որը գալիս է հաստատելու այն միտքը, որ եպիսկոպոսական մատանին որպես հոգևոր իշխանության խորհրդանիշ ձևավորվել է միջնադարում՝ մոտավորապես 10-11-րդ դարերում, երբ եկեղեցականների հանդերձանքն ու դրանց խորհրդանիշները սկսեցին կանոնակարգել։ Իսկ կիլիկյան կաթողիկոսական շրջանից, այսինքն՝ 12-րդ դարից, մատանու կիրառումը պաշտոնապես առավել հաստատուն բնույթ կրեց, հատկապես եթե նկատի ունենանք արևմտյան այն մեծ ազդեցությունը, որ կրեց Կիլիկյան հայոց թագավորությունը զանազան ասպարեզներում։ 

Այսպիսով՝ «մեր մէջ մատանի գործածելու արտօնութիւնը կը վայելեն միայն եպիսկոպոսները, ա՛ն ալ աջ ճկոյթ մատին վրայ, իսկ կաթողիկոսներ՝ աջ մատնեմատին, որ է ճկոյթին քովինը» (Օրմանյան)։  

Հայոց Եկեղեցում դարեր շարունակ եպիսկոպոսական ձեռնադրության ժամանակ Ամենայն հայոց հայրապետը եպիսկոպոսին օծելուց հետո հովվական իշխանության հատուկ խորհրդանիշները՝ գավազանը, մատանին և Ավետարանը, հանձնում է նրան: Մատանին եպիսկոպոսի աջ ձեռքի ճկույթ մատին դնելիս հայրապետն ասում է. «Ընկա՛լ մատանի առհաւատչեայ հաւատարիմ, եւ մնա՛ զգուշութեամբ յաստուածայինդ քո փեսայութիւն սուրբ Եկեղեցւոյ ճշմարիտ եւ ուղիղ հաւատով»: Այսինքն՝ եպիսկոպոսական մատանին իշխանությունից զատ խորհրդանշում է նաև Եկեղեցու հետ եպիսկոպոսի՝ ճշմարիտ և ուղիղ հավատով փեսայացումը:

Ի տարբերություն Հայոց Եկեղեցու կաթողիկոսի, որ մատանին կրում է մատնեմատին, Հայոց Եկեղեցու պատրիարքները նույնպես, ինչպես եպիսկոպոսները, մատանին կրում են ճկույթին։ 

Աստղիկ Ստամբոլցյան