Տիրամոր կերպարը 20-21-րդ դարերի
հայ նկարիչների գործերում
Յուրաքանչյուր ազգի, ժողովրդի պատմության մեջ լինում են անցքեր, իրադարձություններ, որոնց ճակատագրական հետքը ձգվում, խորանում է դարերի մեջ և կատարման պահից որքան հեռանում, այնքան իմաստավորվում, այնքան հզորանում է նրանց դերն ու նշանակությունը։ Ասել է թե՝ այն չի պարփակվում պատմության որևէ էջում որպես այդ ժամանակահատվածին բնորոշ անհրաժեշտություն, այլ դառնում է տվյալ ժողովրդի անընդհատ բաբախող սրտի արյունատար երակը, նրա՝ հավերժություն տանող ճանապարհի ճշմարիտ լույսը՝ «լույս զվարթը»։
Հազարամյակներ այս մոլորակի վրա ապրող հայ ժողովրդի համար այս «լույս զվարթը» ծագեց 301 թվականին։ Վեհակերտումի և արարչագործ այս լույսը հիրավի դարձավ մեր հոգու ու մտքի տրամաբանությունը, դարձավ դարերի մեջ, քարերի մեջ, մագաղաթի ու թղթի վրա ամբարված մեր մտքի ու կամքի հանճարը, դարձավ մեր տան բազմադարյան ու սրբազան սյունը, մեր երազների ու տենչերի հայելին, որում կարողացանք տեսնել մեր հոգեկերտումի ճշմարիտ պատկերը։ Այդ Լույսը դարձավ հայոց նոր կյանքի սկիզբը և հայոց՝ բոլոր տրամաբանություններից ավելին լինելու գիտակցությունը։ Հենց այս գիտակցության արմատներն էին դարեր շարունակ, առանց պետականության, օտարների լծի տակ, կեղեքումների, խոշտանգումների մեջ, եղեռնից մազապուրծ եղած, մեզ մղում շարունակելու ապրել և արարել, հավատալ ու հուսալ, սիրել ու աղոթել, աղոթել անգամ մեր թշնամու համար։
Քրիստոնեությունը մեր ժողովրդի համար սովորական կրոնի պատահական ընտրություն չէր։ Ամենամոր Որդուն հետևորդ դառնալը հարության խորհուրդ էր ու ազատության ոգի, թող որ դժվարին, մշտապես խաչվելու ենթակա, բայց և ճշմարիտ ու հավերժալույս տանող ճանապարհ։
Մայրապաշտության ակունքները շատ խորն են. այն հաշվվում է դեռևս նեոլիթի շրջանի նախնադարյան համայնական հասարակարգից։ Մայրը` որպես ծնող, սնող, որպես առաջին կրթիչ ու դաստիարակիչ, որպես ամենախոր զգացմունքները, արժեքներն ու սրբությունները մեզ առաջինը հաղորդող, մնում է ու կա մարդկության համար որպես սրբություն։ Տեղին է հիշել երջանկահիշատակ Հայոց Վազգեն Ա Հայրապետի՝ բանաձևի արժեք ունեցող խոսքը.
«Կինը մայրութեամբ վեր կը բարձրանայ մարմնականի պայմաններէն ու կը պսակուի ծննդեան հրաշքի լոյսով։ Կը զգայ իր էութեան մէջ սարսուռը արարչագործութեան՝ ու ծունկի եկած իր ծնած երեխայի առջև՝ կը տեսնէ անոր մէջ պտուղը Աստուծոյ շնորհաբաշխ ուժին և տեսիլքը կʼունենայ նմանուելու զՅիսուս ծնող Սուրբ Կոյսին»։
Քրիստոնեության տարածումից ի վեր համաշխարհային արվեստի պատմության մեջ մայրության թեման առավելապես կապվեց Տիրամոր՝ Կույս Մարիամ Աստվածածնի կերպարի հետ։ Դարեր շարունակ անհաշվելի գրական, երաժշտական, գեղանկարչական, քանդակագործական, ճարտարապետական գործեր, երկեր ու կոթողներ են նվիրվել ու նվիրվում Տիրամորը։ Տիրոջից հետո քրիստոնյան իր աղոթքն առավելապես ուղղել է նրան, հավատացել ու հուսացել, խաղաղվել ու մաքրագործվել...
Հայ արվեստի պատմությունը, որն իր ինքնատիպ ու առինքնող տեղն ունի համաշխարհային ու համաքրիստոնեական մշակույթի գանձարանում, պահել-պահպանել ու մեզ է հասցրել Աստվածամորը նվիրված այնպիսի գոհարներ, որոնց գեղարվեստական արժեքները, դարերի մեջ ամենևին չկորցնելով իրենց փայլն ու նշանակությունը, դարձել են առավել հնչեղ ու հաստատուն։ Այսօր դժվար է պատկերացնել համաշխարհային մշակույթն առանց Տիրամորը նվիրված միջնադարյան տաղերի, մանրանկարչական գործերի, հիրավի խնկարկման ու ծնրադիր աղոթքի համար մեր անհայտ ու անանուն գեղանկարիչների ստեղծած անկրկնելի պատկերների, վանքերի ու տաճարների զարդարանքի համար մեր քանդակագործ վարպետների կերտած վեհ, լակոնիկ լուծումներով առանձնացող բարձրաքանդակների, հարթաքանդակների ու խորաքանդակների։ Կատարյալ գլուխգործոց է, անկասկած ոչ միայն հայ գրականության մեջ, Գր. Նարեկացու զարմանահրաշ «Մեղեդի ծննդյան»-ը, ուր Աստվածածին Կույսը մեզ ներկայանում է ոչ թե եթերային, ամպշող քողով պարուրված անմարմին էակի պես, այլ որպես կենսաթրթիռ ու հողածին, հավերժորեն ապրող ու կենդանի, հոգու ու մարմնի զարմանալի գեղեցկությամբ առկայծող, թող որ դեռատի, բայց անկրկնելի ու անզուգական մայր։
Երևանի կենտրոնում գտնվող 17-րդ դարի Ս. Զորավոր եկեղեցու բեմը, որը կառուցվել էր 1966-67 թթ., զարդարվել էր Տիրամորը պատկերող որմնանկարով (160x100)՝ առանց գրունտի (հատուկ հենաշերտի), հենց քարաշար պատի վրա։ Տարիների ընթացքում որմնանկարը խիստ վնասվել էր, մրոտվել, տեղ-տեղ քայքայվել։ Պարզվեց՝ որմնանկարի հեղինակը մեծն Երվանդ Քոչարն է։ Արարատյան թեմի նորընտիր առաջնորդ Գարեգին արք. Ներսիսյանը դիմեց Ազգային պատկերասրահի վերականգնող նկարիչներին։ Շուրջ 20 օր տևած դժվարին աշխատանքից հետո Քոչարի «Տիրամայրը» կրկին իր անզուգականությամբ զարդարում էր եկեղեցու բեմը։
Նարեկյան նման ավանդույթին հետամուտ պետք է համարել նաև մեր անվանի նկարիչներ Վարդգես Սուրենյանցի, Գրիգոր Շլդյանի, Երվանդ Քոչարի, Գրիգոր Խանջյանի, Հարություն (Արիել) Աճեմյանի, Հարություն Հարությունյանի և այլոց՝ Տիրամորը մանկան հետ պատկերող գործերը, որոնցում, հարազատ մնալով սրբապատկերագրության ազգային կանոններին, կոմպոզիցիա են ներմուծվել պրոֆեսիոնալ գեղանկարչության ինքնատիպ ձեռագիր ու մեկնություններ, գունային նուրբ ու ներդաշն լուծումներ՝ յուրովի բացահայտելով ազնիվ ու մաքուր ներշնչանքի, լույսի ու արարման, սիրո ու գեղեցկի աշխարհը։ Ես առաջինը փորձեցի թվարկել մեր ժամանակների այն տաղանդաշատ նկարիչների անունները, որոնց գործերը զարդարել և շարունակում են զարդարել եկեղեցիների բեմերը։
Ճշմարիտ քրիստոնյայի համար Տիրամայրը նաև Ամենամայր է, մայրության խորհրդանիշը։ Ուստի յուրաքանչյուր մայր կա ու մնում է որպես ծննդյան խորհուրդն իր մեջ կրող լույսի ու ջերմության աղբյուր, որն իր ցավի, տառապանքի ու երջանկության մեջ սնում, փայփայում, գուրգուրում է իր համար անկրկնելիորեն ամենաթանկը, աստվածատուրը՝ անհրաժեշտության դեպքում պատրաստ նրան հանուն մարդու, ազգի, ժողովրդի, հայրենիքի, հանուն հավատքի ու սրբությունների վեհորեն ու հպարտությամբ աշխարհին հանձնելու համար։ Այս մտայնությամբ են իրենց Տիրամայրերին կերտել մեծանուն նկարիչներ Հարություն Կալենցը, Ռոբերտ Էլիբեկյանն ու Վալենտին Պոտպոմոգովը, Հարություն Հարությունյանը (նկարը պահպանվում է Մայր Աթոռի թանգարանում) և այլք։ Թեպետ այսօր մեծ չէ նրանց թիվը, սակայն հույս ունենք, որ վաղը այլ կլինի։
Խորհրդային տարիներին մեր շատ ու շատ անվանի նկարիչներ էլ (Հայաստանի ժող. նկարիչներ Մինաս Ավետիսյան, Գևորգ Գրիգորյան (Ջիոտտո), Էդվարդ Արծրունյան, Անատոլի Պապյան, Գրիգոր Աղասյան և ուրիշներ) փորձում էին Տիրամոր կերպարը քողարկել «Մայրություն» թեմայի տակ։ Եթե ուշադիր դիտելու լինենք այդ գործերը, կտեսնենք դրանց ոչ միայն կոմպոզիցիոն կառույցի, այլև հոգևոր ու հոգեբանական նմանության խորքաշերտերը «Տիրամայրը մանկան հետ» սրբապատկերագրության հետ։
Ամփոփելով այս փոքրիկ հոդվածը՝ ուզում եմ նաև այն ձոներգ համարել նաև մերօրյա այն մայրերին, որոնց ծնած, սնած ու կրթած զավակներն իրենց կյանքը զոհաբերեցին հանուն հայրենիքի պաշտպանության սուրբ գործի, այն մայրերին, որոնց «յոթնավերքերը» լուռ արյունում են, իսկ սպեղանին մնում է իրենց անմահացած զավակների գլխներին շողշողացող հարության լույսի հավերժապսակը։
Աստղիկ Ստամբոլցյան
Ⲿարվեստ