1960-ական թվականները հիրավի բեկումնային էին հայ կերպարվեստում։ Ասպարեզ իջավ նկարիչների, առավելապես՝ գունանկարիչների մի հրաշալի բանակ, որն իր շոշափելի հետքը թողեց  հայ արվեստի հետագա զարգացման վրա։  Նման թռիչքի հիմնական շարժառիթը  ոչ միայն  գունածավալային նոր մտածողությունն էր, նոր ձևերի ու հնարների, դրանց զանազան համադրումների որոնումները, կոմպոզիցիոն ու հորինվածքային ինքնատիպությունը, այլև վեր հանվող թեմաների, գաղափարական ենթատեքստերի, իրերն ու երևույթները, օբյեկտիվ ու սուբեկտիվ աշխարհը յուրովի տեսնելու, զգալու, ապրելու և այն վերարտադրելու կերպը։ Այդ  հիասքանչ բանակի զինվորներից մեկն էլ Արտաշես Հունանյանն էր։ 

Ծնվել է 1922 թ. Սպիտակի շրջանի Ծաղկաշեն գյուղում, մասնակցել 1941-45 թթ. երկրորդ համաշխարհային պատերազմին, 1950 թ. ավարտել  Փ. Թերլեմեզյանի անվան գեղարվեստական ուսումնարանը, իսկ 1956-ին՝ Երևանի Գեղարվեստաթատերական ինստիտուտի գրաֆիկայի բաժինը։ Ցուցահանդեսների մասնակցել է դեռևս ուսումնարանի առաջին կուրսից։ 1961 և 1968 թթ. ունեցել է անհատական ցուցահանդեսներ, զբաղվում էր նաև մանկավարժությամբ։  

Ինչպես այդ շրջանի շատ նկարիչներ, Հունանյանը ևս, չկրկնելով և չընդօրինակելով ոչ մեկի, որոնեց ու գտավ ժամանակին անսովոր, նույնիսկ անընդունելի համարվող իր ձեռագիրը՝ իրական, տեսանելի, շոշափելի աշխարհի մեջ բացահայտելով խորհրդավորն ու առեղծվածայինը։ Նրա արտահայտման կերպը նորովի շնչավորումն էր, շնչավորումն այն ամենի, ինչը շրջապատում է մեզ, ստիպում խորհել ու մտորել, մտորել մեր հոգու տիրույթում բնակալած մեկ այլ աշխարհի մասին։ Պլաստիկական ձևերի ներդաշնակ անցումներով կուռ կառուցվածքներ ստեղծելու նկարչի հմտությունը, ընտրված թեմայի, նյութի խոր իմացությունն ու զգացողությունը, դասական ու արդիական ձևամտածողության նուրբ համադրումները թղթի, կտավի մակերեսին ստեղծում են ծանոթ ու անծանոթ, այլաբանական ու խորհրդավոր մի աշխարհ, ուր լույսը՝ որպես արարման սկիզբ, խավարը, անձևը, անհայտը ճեղքելով մուտք է գործում տեսանելի իրերի ու առարկաների տիրույթը, ողողում ողջ կոմպոզիցիան՝ ստեղծելով ոչ միայն խորք ու խորություն, հարթություն ու ծավալ, պլանների հերթագայություն ու հեռանկար, այլև վերերկրային մի անսովոր, զուտ երևակայական, զուտ հոգևոր ընկալումին բնորոշ տեսլական։ Այդ առումով չափազանց հետաքրքիր ու ինքնատիպ լուծումներ ունեն միագույնով ստեղծված նրա ջրաներկ թերթերը։ Հիմնականում սևի թափանցիկ ու նուրբ անցումների և թեթևակիորեն օգտագործվող մեկ այլ գույնի համադրումները՝ զուգորդված խորհրդանշական ձևերի արտասովոր ներդաշնակումներով, նրա հորինվածքներին հաղորդում են գրաֆիկական մի նոր ճաշակ, մի նոր հայացք, ուր քնարականությունն ու էպիկականը միասնաբար բացահայտում են ներքին այն ռիթմաշարը, որը հնչում է որպես սաղմոս ու շարական, որպես տեսիլք ու երևակայություն, որպես տիեզերաշունչ կերտվածք ու պատկեր։ Ինչ էլ, որ ստեղծում էր նկարիչը, որ բնագավառում էլ ստեղծագործում էր՝ լինի հաստոցային գրաֆիկա, գրքի ձևավորում թե գեղանկար, նպատակը մեկն էր՝ բացահայտել բնության արարչական ոգու աներկբայությունն ու նրա ազդեցությունը մարդկային մտքի, զգացողությունների և դրանցից բխող դրսևորումների վրա։ Փորձենք մտաբերել նրա եկեղեցիների պատկերումները։ Այո՛, եկեղեցիներ են, հայկակա՛ն եկեղեցիներ, սակայն դժվար է ասել՝ դրանք երկրի վրա կառուցված քարեղեն տաճարներ են, թե վերերկրային, տիեզերական, աննյութեղեն տեսիլքներ, որոնք կառուցվել ու կառուցվում են մեր հոգիներում, մեր սրտերում, մեր գիտակցականի սահմաններում։ Գծերը փշրվում, անձևանում են լույսի բեկումներում, ստվերները դադարում են ստվեր կոչվելուց, ու զարմանալի մի մեղեդի՝ շնչառության պես կենարար, ողջ պատկերը ողողում է խորհրդավոր ու անսովոր զգացողությամբ։

Նույն զգացողությունն ես ունենում, երբ դիտում ես նկարչի «Խորհրդավոր ընթրիքը»։ Այլաբանությամբ ու ենթատեքստերով հարուստ այս գործը կրկին ստիպում է երկմտել. սա ավետարանական պատո՞ւմն է, թե նկարչի երևակայական տեսիլքը, այն տեղի է ունենում երկրի՞ վրա, թե երկնքում, մարդկա՞նց ներկայությամբ, թե Հայր Աստծո և Սուրբ Հոգու տեսանելի վկայությամբ։ Թվում է՝ Արտաշես Հունանյան նկարչի վրձնի մի մասն այստեղ՝ երկրի վրա է, մյուսը՝ հավիտենության ճանապարհներին։ Սա հոգևոր մարդու իրական ապրումներից բխող մտորումներ են, Արարչի ու մարդ արարածի ներքին փոխկապը, փոխըմբռնումն ու փոխադարձ սերը։

Աթեիստական գաղափարախոսության, մարքսիստական փիլիսոփայության և «ռեալիզմի» համատարած մթնոլորտում դաստիարակված նկարչի համար քրիստոնեությունը չդարձավ սոսկ պատմական հիշողություն, չդարձավ սոսկ միջոց իր ժողովրդի հարյուրամյակների հոգևոր ու մշակութային ժառանգությունը հասկանալու, ըմբռնելու համար։ Քրիստոս Աստծո խոսքին ու գործին հետամուտ նկարչի համար քրիստոնեությունն ու ճշմարիտ քրիստոնյայի կեցվածքն իր մարմնավոր ու հոգևոր կյանքն ապրելու կերպ էր, ստեղծագործական ներշնչանք ու սեր։ Դեռևս իր վաղ շրջանի գործերում և «Սախալինյան հուշեր» շարքում բացորոշ նկատվում էին նկարչի որդեգրումները՝ թե՛ ոճական և թե՛ աշխարհընկալման առումներով։ Իսկ հետագա հորինվածքներում ոչ միայն վերջնականապես մշակվեց նկարչի ստեղծագործական ձևամտածողությունը, այլև հստակորեն կանխորոշվեցին նրա գրաֆիկական շարքերի վերածված նախասիրած թեմաներն ու սյուժեները՝ «Հայկական բնապատկերներ», «Միջնադար», «Հայաստան», «Հայկական ճարտարապետություն», «Հայոց պատարագ», «Եղեռն», «Օվկիանոսի հատակը», «Տիեզերք» հաստոցային թերթերը, Դանթեի «Աստվածային կատակերգություն», Եղիշեի «Վասն Վարդանայ և Հայոց պատերազմին», Նարեկացու «Մատյան ողբերգության», Շանթի «Հին աստվածները» գրքերի նկարազարդումները։

Կերպարվեստում իր կայուն ձեռագիրն ու ասելիքն ունեցող տաղանդաշատ նկարիչն ու նույնքան հմուտ մանկավարժ Արտաշես Հունանյանը, սակայն, քչերին էր ծանոթ իր գրական փորձերով ու հայ ժողովրդական երգերի ու միջնադարյան շարականների չափազանց գեղեցիկ կատարումներով։ Նախկին Տեր-Գաբրիելյան փողոցում գտնվող նրա արվեստանոցի հյուրերին ու մի քանի ընկեր-բարեկամներին էր միայն բախտ վիճակվում ունկնդրելու պատառիկներ նրա գրական խոստովանանքներից, աղոթքներից, խոհերից, մտորումներից, հոգեկան տուրևառումներից, վշտերից, տվայտանքներից, տառապանքներից, հույզերից ու ապրումներից։

1988 թ. դեկտեմբերի 7-ի ավերիչ երկրաշարժի ժամանակ նկարիչը գտնվում էր Սպիտակ քաղաքում. 1982 թվականին թողնելով Խ. Աբովյանի անվան Մանկավարժական ինստիտուտի գեղանկարչական բաժնում դասավանդումը՝ մեկնեց ծննդավայր՝ իր փորձն ու գիտելիքները փոխանցելու Սպիտակի նկարչական դպրոցի սաներին։ Նկարիչ բանաստեղծի համար հարազատ գյուղն իր մանկությունն էր, իր բառ ու բանը, գույնն ու բույրը, խոնարհված «Ժամ»-ի խոտածածկ բակը, Ս. Նարեկ և Ս. Հովհաննես մատուռների հուշ-հեքիաթները։ Սակայն այդ օրը, այդ ահասարսուռ օրը փշրվեցին, ավերվեցին, զոհվեցին այդ բոլոր հեքիաթներն ու հեքիաթասացները։ Նկարիչը թեև մնաց ողջ, սակայն այլևս անկարող նկարելու։ Այդ ողբերգությունը նկարչի կյանքում չավարտվեց, այն շարունակեց «ապրել» իր ջարդոտված, «մեռած» ձեռքերում։

1994 թվականին՝ նրա մահից օրեր առաջ, Անթիլիասում լույս է տեսնում Արտաշես Հունանյանի «Պահպանակ» խորագիրը կրող «Բան»-երի շարքը։ Առաջաբանի հեղինակը՝ Գարեգին Բ Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսը (նույն թվականից՝ Գարեգին Ա Ամենայն Հայոց կաթողիկոս), որին թերևս առաջինն էր բախտ վիճակվել ամբողջությամբ կարդալու նկարիչ բանաստեղծի գրքի ձեռագիրը՝ սեփական ձևավորումներով, հասցնում է գիրքը հանձնել նկարչին։

Վեհափառ Հայրապետը առաջաբանում գրում է. 

«Սովորականօրէն ըմբռնուած «Յառաջաբան» մը  չէ իմ այս անձնադրոշմ վկայութիւնը։ Ոչ գիրքը ներկայացնելու և ոչ ալ  զայն մեկնաբանելու նպատակը ունիմ։ Ի վերջոյ «Յառաջաբան» մը չի կրնար ունենալ ո՛չ նկարագիրը, ո՛չ ալ տարողութիւնը գրախօսականի մը։ Սա քանի մը տողերը թուղթին կը յանձնեմ որպէս անձնական տպաւորութեան մը մէկ շատ ընդհանուր բնորոշում զայն բաժնելու համար ընթերցողին հետ, ընթերցումի սեղանին նստելէ առաջ...։

Իր մէջ ինքնատեսութեան խորահայեաց փնտրտուքը կայ, «Խոստովանանք» բառի տիրականութեամբը յատկանշուած։ Եւ այդ որոնումին մէջ աշխարհի բազմահնար չարիքներուն և մարդաքանդ չարաշահումներուն սևեռեալ դատապարտութեան կողքին կայ մարդու բիւրեղութեան անխորտակելիութեան հաւատքը այնքան բաբախուն։ Չարէն հարուածուած, տառապանքէն այնքան դառնօրէն այցելուած այս մարդուն մէջ  դառնութիւնը արմատ չէ նետած։ Սքանչելիօրէն վարակիչ լաւատեսութիւն մը, անհունօրէն տիրապետող բարութիւն մը, աննկարագրելիօրէն գրաւիչ անյիշաչարութիւն մը, մարդկայնօրէն անբացատրելի և ներանձնացեալ  ուրախութիւն մը իր հոգեկան խառնուածքին բաղկացուցիչ և տիրական տարրերուն կը պատկանին»։

Կարճ, բայց միանգամայն դիպուկ է հնչում Հայոց Հայրապետի  խոսքերից ստացված տպավորությունը։ Հիրավի, «Պահպանակը» անհունորեն տառապած մարդ արարածի երկունքի ցավն է ու երկունքի խինդը, ադամական մեղքից ծնված երկփեղկվածության, լույս ու խավարի, սիրո ու ատելության, չարի ու բարու, կյանքի ու մահվան ծանր խորհրդածությունները, մոլորակի վրա իր ապրած օրվա խորհուրդն ու հանրագումարը։ Ո՞վ է մարդը։ Եղեռնագործ ու եղերական, մեծաշնորհ ու չարագործ, բարեպաշտ ու նենգ, բարեկամ ու թշնամի, տգետ ու իմաստուն, ստեղծագործ ու ավերիչ, խավարասեր ու լուսածին...

Այսպիսին և այս որակների մեջ է տեսնում մարդուն Արտաշես Հունանյանը։ Միստիկ նկարիչ և բանաստեղծ Հունանյանն, անշուշտ, մարդատյաց չէ, ավելին՝ նա մշտապես հիանում է նրանով, ցավով ու կարեկցանքով խոսում նրա հոգեկան անմխիթար վիճակի մասին։ Համարելով իրեն մոլորակի քաղաքացի և խորապես քրիստոնյա՝ չի փորձում խտրություն դնել մարդկանց միջև՝ ելնելով ազգային պատկանելության, պաշտամունքային ու դավանաբանական խնդիրներից, այլ ջանում է մեղքերի ու մեղանչումների ծովից հանել նրանց ու առաջնորդել դեպի առաքինության նավահանգիստ՝ երկու հակոտնյա ուժերի պայքարից մշտապես ընտրելով բարեբեր լույսը, որի տիրույթում է նա գտնում Աստծո գոյության առհավատչյան։ Անշուշտ մարտնչող չէ Հունանյանը, բայց նաև ոչ՝ տրտնջացող. նա հաշտ է իրեն բաժին ընկած ճակատագրի ու աշխարհի հետ։ Ապաշխարող ու խոստովանող բանաստեղծի ձայնը խղճի ձայն է, որը նրա հոգեկան պայքարում հնչում է մե՛րթ լավատեսական, մե՛րթ մանկան պարզամտությամբ ու մե՛րթ էլ հասուն իմաստությամբ։ Տեսնելով ու զգալով մարդու հոգևոր ու մտավոր թուլություններն ու թերությունները, խավարամտությունն ու բարբարոսությունը՝ նա չի ստանձնում դատավորի ու դատապաշտպանի դերեր, այլ պարզապես փորձում է կողք կողքի դնել «վայրագասուն, գժտության առիթ»-ներն ու «հոգեսնույց խնկահոտ խրճիթ»-ները, «գիշերամարտ մահվան ձեռքի մեջ ամեհի դանակ»-ներն ու «աղոթարկու, արարչատեսիլ սիրո հրեշտակ»-ները, «դժոխամարտ, անհագուրդ դահիճ և անգութ աղիք»-ներն ու «բարեբանված գարնանային լուսառատ երկինք»-ները։