Խաչվերաց

Խաչը՝ որպես բազմաբովանդակ, բազմաձև ու բազմիմաստ խորհրդանիշ, կիրառվել է համարյա բոլոր հնագույն ժողովուրդների մոտ դեռևս վաղնջական ժամանակներից։ Երկու գծերի խաչվող այս պարզ կառուցվածքը խորհրդանշել է տիեզերքը, աշխարհի 4 կողմերը,  բնության տարերքները, լուսնի 4 փուլերը, աշխարհաստեղծման 4 տարրերը, անձրևաբեր ու պտղաբեր քամիները, կյանքի կայունությունը, աստվածային էներգիան, կենաց ծառը, կեցության ստորին ու վերին ոլորտները, վերին  հովանավորչությունը, տիեզերական միասնությունն ու  ներդաշնակությունը և այլն։

Սակայն Քրիստոսի ժամանակներում ու ապրած վայրում ամենայն հավանականությամբ այս խորհրդանիշներից ոչ մեկը կիրառություն չուներ, փոխարենը կար խաչի միանգամայն այլ կիրառություն.  հռոմեական, հրեական, պարսկական ավանդույթներում խաչի վրա մահն ընդունելը դաժան ու նվաստացուցիչ պատիժ էր համարվում։ 

Իսկ առաջին քրիստոնյաների համար որպես Քրիստոսին դավանելու գաղտնի խորհրդանիշ համարվում էր խարիսխը, ձեռնափայտը, սվաստիկան և եռատամը։ Անգամ Կոստանդին կայսեր մկրտությունից հետո  (մկրտվել է 337 թ. մահից առաջ) դեռևս խաչը երկրորդական խորհրդանիշ էր՝ Քրիստոսի մոնոգրամի (Քրիսմա) համեմատ։ Քրիստոնեության բավականաչափ տարածումից հետո է, որ խաչը  դարձավ իշխող՝ ներառելով նաև մինչքրիստոնեական խորհրդանիշները՝ դրանց նոր ու առավել խորքային իմաստներ տալով։  Այսպիսով՝ խաչը դարձավ  Քրիստոսի՝ հանուն մարդկության փրկության ինքնազոհաբերումի խորհրդանիշ, դարձավ մարդկային տառապանքների սփոփումի, մեղքերի քավության, ապաշխարության, հավիտենական կյանքի ու հավատքի անպարփակ խորհրդանիշ։ Մահվան գործիք հանդիսացող խաչը Քրիստոսի հեղած արյան շնորհիվ դարձավ  փրկության, հարության և  հավիտենական կյանքի մեծագույն խորհրդանիշը, ինչպես ս. Գրիգոր Տաթևացին է ասում. «Խաչը գերեզմանների կնիքն է և կյանքի հարությունը», «հոգևոր զենք է ու չբթացող սուր», «անհավատների կուրությունն է և հավատացյալների զորությունը, որը և երկրպագուներին պայծառացնելով` կանգնեցնում է մեր Քրիստոս Աստծու աջ կողմում»:

Քրիստոնեական Եկեղեցիները մի շարք տոներ ունեն նվիրված սուրբ խաչին, որոնցից, թերևս, ամենագլխավորը Խաչվերացն է։

Ըստ ավանդության՝  Հռոմի Կլավդիոս կայսեր (41–54 թթ.) քրիստոնյա կինը` Պատրոնիկեն,  ուխտի է գնում  Երուսաղեմ և   հանդիպում Երուսաղեմի  առաջին  եպիսկոպոս Տյառնեղբայր  Հակոբոս առաքյալին: Կայսրուհին ցանկանում է տեսնել Քրիստոսի գերեզմանը և խաչափայտը, սակայն Հակոբոս առաքյալից տեղեկանում է, որ հրեաները Քրիստոսի խաչը երկու ավազակների խաչերի հետ  թաղել են հողում և արգելել դրանց մոտենալ: Պատրոնիկե կայսրուհու միջամտությամբ՝ խաչերը հանում են հողից և որոշելու համար, թե որն է Քրիստոսինը, դրանց են մոտեցնում մահացած մի աղջկա: Խաչերից մեկին հպվելով՝ աղջիկը կենդանանում է: Հակոբոս Տյառնեղբայրը ներկաների աչքի առաջ Տիրոջ խաչը բարձրացնում է Երուսաղեմի տաճարում։ 

Պատրոնիկե կայսրուհու խնդրանքով Հակոբոս Տյառնեղբայրը խաչափայտից  մի փոքրիկ մասունք  նվիրում է նրան։ 

Հայկական ավանդությունն ասում է, որ հետագայում նվիրական  այս մասունքն  անցնում է նրա ազգականուհի Հռիփսիմեին, որն էլ այն իր հետ  Հայաստան է բերում:

Կլավդիոս կայսեր և Պատրոնիկե կայսրուհու մահից հետո հրեաները սպանում են Հակոբոս Տյառնեղբորը և Քրիստոսի խաչը  թաղում Գողգոթային մոտ մի վայրում՝ տեղը վերածելով աղբանոցի:

 313 թ. Կոստանդիանոս Մեծ կայսեր (305–337 թթ.) հրովարտակով քրիստոնեությունը ստանում է ազատորեն դավանվելու իրավունք: Կայսեր մայրը` Հեղինեն, 327 թ. գալիս է Երուսաղեմ և փնտրում Տիրոջ խաչափայտը: Երկար ջանքեր թափելուց հետո ի վերջո գտնում է այն՝ այս անգամ ևս  խաչի կատարած հրաշքի շնորհիվ։  

Այս պատմության մասին մեզ տեղեկություններ են հաղորդել Ընդհանրական Եկեղեցու հայրեր Եվսեբիոս Կեսարացին (3-րդ դ., հույն), Ամբրոսիոս Մեդիոլանցին (4-րդ դ., հռոմ.), Սոկրատ Սքոլաստիկոսը (4-րդ դ., բյուզանդ.) և Ռուֆինոսը (4-րդ դ., հռոմ.)։

Հեղինե թագուհին 335 թ. Գողգոթայում կառուցել է տալիս Ս. Հարության տաճարը, որտեղ և կանգնեցվում է Քրիստոսի խաչը` այն հանդիսավորապես փառավորվելով  երկրորդ անգամ:

 Սուրբ Հարության տաճարն օծվում է սեպտեմբերի 13-ին, իսկ սեպտեմբերի 14-ին տարբեր երկրներից այստեղ են հավաքվում եպիսկոպոսներ և, ժողով գումարելով, որոշում ամեն տարի սեպտեմբերի 14-ին բոլոր եկեղեցիներում հանդիսավորապես նշել Տիրոջ խաչի բարձրացման տոնը` Խաչվերացը: Սակայն տոնն իր վերջնական հաստատումն է ստանում հետագայում` ներառելով նաև Քրիստոսի Խաչափայտի գերեդարձության հիշատակը:

610 թ. Պարսկաստանի  Խոսրով  Բ  Փարվեզ  (590–628 թթ.) թագավորը հերթական ռազմական գործողություններն է սկսում  Բյուզանդական կայսրության դեմ: 614 թ. պարսկական զորքը մտնում է Երուսաղեմ և սրի քաշում բնակչության զգալի մասին, մյուսներին էլ գերեվարում: Գերվում են նաև Զաքարիա պատրիարքն ու խաչապահը: Նրանց տանջանքների մատնելով` պարսիկները իմանում են Հիսուսի խաչափայտի տեղը և ավար առած ոսկու ու արծաթի հետ այն ուղարկում պարսից արքային: 

  628 թ.  Հերակլ կայսեր (610–641 թթ.) գլխավորությամբ՝  կայսերական զորքը մտնում է Տիզբոն: Քաղաքական լարված իրավիճակում պարսից մեծամեծերը գահընկեց են անում և սպանում Խոսրով թագավորին` գահին բերելով նրա որդուն` Կավատ Շերոյին: Վերջինս հաշտություն է խնդրում: 

Եվ ահա 629 թ. Հիսուսի խաչափայտը Պարսկաստանից հանդիսավոր թափորով վերադարձվում է Երուսաղեմ: Վերադարձի ճանապարհն անցնում էր Հայաստանով, որտեղ ժողովուրդը խանդավառությամբ ընդառաջ էր գնում և ուղեկցում սուրբ խաչին: Կարինում պարսիկները փորձ են անում հետ վերցնել այն, սակայն հայ զորաջոկատն ու ժողովուրդը հետ են մղում նրանց հարձակումը: Մարտից հետո, վերադառնալով, տեսնում են, որ այնտեղ, ուր դրված էր խաչը, վճիտ աղբյուր է բխում: Այդ վայրը հետագայում դառնում է ուխտատեղի, իսկ Կարնո դաշտի հարավարևելյան կողմում բարձրացող լեռնագագաթը կոչվում  Խաչափայտ: 

Վերադարձի  ողջ ճանապարհին Հիսուսի խաչափայտն ամենուրեք վեր է պարզվում ու փառաբանվում` որպես Քրիստոսի հրաշափառ Հարության խորհրդանիշ և իբրև մխիթարություն դիմավորող ժողովրդին: 

Այսպես՝ երրորդ անգամ հաղթականորեն ու վերջնականապես բարձրացվում է Քրիստոսի խաչը։ 

Խաչվերացը Հայոց Եկեղեցու հինգ տաղավար տոներից է և միակը, որ չի առնչվում Տիրոջ անմիջական տնօրինությունների հետ։ Այն նշվում է սեպտեմբերի 14-ին մերձակա կիրակի օրը, այսինքն` սեպտեմբերի 11–17-ն ընկած  ժամանակամիջոցում: 

Տոնին կատարվում են խաչի բարձրացման հանդիսավոր արարողություն և անդաստանի կարգ: Ռեհանով ու բազմերանգ ծաղիկներով զարդարված խաչը  հանդիսավոր թափորով դուրս է բերվում եկեղեցու բակ: Թափորապետը խաչակնքում  և օրհնում է աշխարհի չորս կողմերը` բերկրություն ու խաղաղություն հայցելով Աստծուց, ապա վարդաջուր ցողելով հավատացյալների վրա՝  խաչը տանում է եկեղեցու գավիթ  ու  դնում ս. Սեղանին: 

Եվ ինչպես Հեղինե կայսրուհին իր հավատի ու անհագ փափագի շնորհիվ  գտավ Քրիստոսի խաչը, այնպես էլ մենք՝  քրիստոնյաներս, պետք է գտնենք  մեր խաչը, աներկյուղ ու հաղթականորեն վեր բարձրացնենք՝ մեր հոգում ու մտքում պայծառ ու լուսաճաճանչ  պահելով  այն: Այսպես և այս գիտակցությամբ է  հայ ժողովուրդն իր պատմության ողջ ընթացքում  կրել  խաչը, հպարտորեն վեր բարձրացրել ու անեղծ պահել`  արհամարհելով  բազում պատերազմներ ու  նահատակություններ։  Արդեն 17 դար է, ինչ հայ ժողովուրդը,  անշեղորեն հավատարիմ  իր դավանությանը  և խաչակից դառնալով իր կենդանի Աստծուն, Նրա Հարությամբ հարություն է առնում: 

«Բազմիցս խաչվելով չէ, որ խաչակից ենք Քրիստոսին, այլ որովհետև հարություն ենք առել, մահը կյանքով ոտնակոխել և Մեր Տիրոջ` Հիսուս Քրիստոսի օրինակով ամոթապարտ թողել մեզ խաչողներին» (Գարեգին Բ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս, 24 ապրիլի, 2001 թ., Տեր Զորում խոսված քարոզից):