Ուխտագնացություն
Նախ փորձենք հասկանալ, թե ինչ է ուխտը։ Հայոց լեզվում «ուխտ» նշանակում է երդում, խոստում, դաշինք։ Ուխտը կնքվում է Աստծո և մարդկանց, մարդկանց և Աստծո միջև։ Ուխտը՝ երդում, խոստում իմաստով, մարդը կարող է կնքել ինքն իր կամ այլ մարդկանց հետ։ Մարդու հետ Աստծո կնքած ուխտերը կոչվում են հավիտենական, քանզի դրանք անբեկանելի են ու անդրժելի. Աստված երբեք չի դրժում Իր ուխտը։
Առաջին հավիտենական ուխտը, որ Աստված կնքեց մարդու հետ, Նոյ Նահապետին տված խոստումն էր. «Իմ ու ձեր միջև, ձեզ հետ եղող ամեն կենդանի էակի միջև գալիք բոլոր սերունդների համար Իմ հաստատած ուխտի նշանն այս է. Իմ ծիածանը կկապեմ ամպերի մեջ: Եվ դա թող լինի Իմ ու ողջ երկրի միջև հավիտենական ուխտի նշանը... Այլևս ջրհեղեղ չի լինի, որպեսզի բոլոր էակները չոչնչանան» (Ծն. Թ 12-17)։ Հայր Աստծո՝ մարդկանց հետ կնքած այս ուխտը հետո նորոգվեց Քրիստոսի զոհաբերությամբ՝ Նրա թափած արյամբ՝ որպես մարդու հանդեպ Աստծո մեծ սիրո նշան. «Խմեք դրանից բոլորդ, որովհետև այդ է նոր ուխտի Իմ արյունը, որ թափվում է շատերի համար՝ իրենց մեղքերի թողության համար» (Մատթ. ԻԶ 28, Ղուկ. ԻԲ 19–20), որով և հաստատվեց Եկեղեցու մեծագույն ու կարևորագույն խորհուրդ խորինը՝ սուրբ Հաղորդությունը։
Այնուհետև Աստվածաշնչում հանդիպում ենք Աստծո կնքած ուխտերին Աբրահամի (Տերն ուխտ դրեց Աբրահամի հետ և ասաց. «Քո հետնորդներին եմ տալու այդ երկիրը՝ Եգիպտացիների գետից մինչև Եփրատ մեծ գետը» (Ծն. ԺԵ 17), Մովսեսի («Ես եմ Տերը։ Ես երևացի Աբրահամին, Իսահակին ու Հակոբին... Ես նրանց հետ ուխտ եմ կնքել, որ նրանց տամ քանանացիների երկիրը..» (Ելք Ե 2-4)) և Հին Ուխտի այլ նահապետների հետ։
Տեր Աստված ոչ միայն ուխտ կնքեց մարդկանց հետ, այլև թելադրեց Իր հետ ուխտի մեջ մտած մարդկանց ուխտի կանոնները։ Տերը Մովսեսին ասաց. «Այն տղամարդը կամ կինը, որ Տիրոջը նվիրվելու մեծ ուխտ է անում, պետք է հրաժարվի գինուց և ոգելից խմիչքից...» (Թվ. Զ 1-2)։ Թվեր Զ 1-12 համարներում մեզ փոխանցվում են այն բոլոր կանոնները, որոնք վերաբերում են Աստծուն ուխտ անող մարդուն։ Իսկ ուխտը դրժելու վերաբերյալ էլ Սուրբ Գիրքը պատվիրում է. «Որքան որ ուխտ ունես՝ կատարի՛ր, քանի որ լավ է ուխտ չանել, քան թե ուխտ անել և չկատարել» (Ժող. Ե 4)։
Ուխտ անող մարդը՝ ուխտյալը, խոստանում է իր անձը նվիրաբերել, ընծայել Աստծուն, տաճարին, վանքին կամ եկեղեցուն, իր ծառայությունը բերել որևէ սրբության, հավատարիմ մնալ իր հավատքին, քահանայագործել, լինել եկեղեցասեր, աղքատասեր, բարեգործ, հիվանդախնամ, կառուցել եկեղեցի, դպրոց, իր արդար վաստակից բաժին հանել կարիքավորներին և այլն։ Ուխտի տեսակներ են նաև վանականությունը, ճգնավորությունն ու կուսակրոնությունը: Այսօրինակ ուխտերը, որոնք մարդն է հաստատում իր և Աստծո միջև, կոչվում են ժամանակավոր ուխտեր։ Այսպիսի ուխտերից մեկն էլ ուխտագնացությունն է։
Այս ուխտերի միջոցով մարդը փորձում է անցնել մաքրագործման ճանապարհ և արժանի լինել երանելի փրկության։
Ուխտագնացության սրբազան ավանդույթը ծագել է դեռևս հեռավոր հեթանոսության շրջանում և բնորոշ է բոլոր կրոններին։ Անտիկ աշխարհում ուխտագնացության կենտրոններ էին հունական օլիմպոսյան կրոնի կարևորագույն աստվածություններից մեկին՝ Ապոլլոնին նվիրված Դելփյան տաճարը, եգիպտական արևի աստված Ամոն-Ռայի տաճարը, մեռնող և հարություն առնող աստծո՝ Օսիրիսի տաճարը և այլն։ Այդ ուխտերն ընթանում էին մեծ տոնախմբություններով, խրախճանքով, երգ ու պարով։ Հեթանոսների համար ուխտագնացությունը հիմնականում հարգանքի ու սիրո տուրք էր իրենց աստվածներին և ոչ ավելին։ Այս սովորությունը գործել է նաև հեթանոս Հայաստանում։ Հայերի սիրված ուխտավայրերն են եղել Անահիտ դիցուհու գլխավոր տաճարը Եկեղյաց գավառի Երիզա ավանում, Վահագն աստծո Վահևանյան տաճարը Տարոն գավառի Աշտիշատ ավանում, Արամազդի գլխավոր տաճարը Դարանաղյաց գավառի Անի ամրոցում, Աստղիկի մեհյանը Աշտիշատում և այլն։
Հնագույն ուխտագնացության պատճառն այն էր, որ տվյալ կրոնի ներկայացուցիչները հավատում էին, թե իրենց աստվածներն ու գերբնական ուժերը իրենց զորությունը դրսևորում են որոշակի վայրերում միայն։ Իսլամում դա Մուհամմեդի ծննդավայր Մեքքան է, հինդուիզմում՝ Գանգա գետի մոտ գտնվող Բենարես քաղաքը, բուդդիզմում և քրիստոնեությունում այն վայրերը, որոնք կարևոր դերակատարություն են ունեցել Բուդդայի և Քրիստոսի կյանքում։ Այս մոտեցումով՝ քրիստոնյաների համար ամենակարևոր սրբատեղին Երուսաղեմն է, քանզի այն առնչվում է Հիսուսի կյանքի կարևոր տնօրինությունների հետ։ Կույս Մարիամի նկատմամբ ունեցած հատուկ վերաբերմունքի պատճառով քրիստոնյաները սկսեցին այցելել նաև այն վայրերը, որոնք առնչվում են Տիրամորը և կամ այնտեղ կառուցվել է նրա անունով եկեղեցի։ Երբ մուսուլմանները նվաճեցին Սուրբ Երկիրը, քրիստոնյա ուխտագնացները սկսեցին ուղևորվել դեպի այն վայրերը, որոնք առնչվում էին սրբերի և առաքյալների գործունեությանն ու կյանքին։ Դա, օրինակ, Հռոմն էր, որտեղ քարոզել էին Պետրոս և Պողոս առաքյալները։ Այն սրբազան վայրերը, ուր ձգտում են այցելել հավատացյալները, ինչ-որ ժամանակ սրբագործվել են Աստծո հրաշագործություններով կամ էլ այդ վայրերում ապրել են քրիստոնյա սրբերը։
Ուխտագնացությունը մշտապես կապված է աղոթքի, մաքրագործումի, ապաշխարության, հոգևոր փորձառություն ձեռք բերելու և Աստծո հետ հաղորդակցվելու ցանկության հետ։
Սակայն վաղ քրիստոնեության շրջանում՝ առաջին չորս դարերում, ոչ մի հիշատակություն չկա սրբազան վայրեր ուխտագնացության մասին, ավելին՝ հեթանոսները նույնիսկ պախարակել են քրիստոնյաներին, որ նրանք չեն պատվում իրենց սրբատեղիները։ Պատճառն այն է, որ սկզբնապես քրիստոնյաներն իրենց պաշտամունքն Աստծո հանդեպ չէին կապում որևէ վայրի, քաղաքի, գետի, դաշտավայրի, պարտեզի, որևէ սրբապատկերի կամ արձանի հետ։ Եվսեբիոս Կեսարացին հաղորդում է, որ 2-րդ դարի կեսերին սուրբ Մելիտոն Սարդինացին գնում է Երուսաղեմ, սակայն ոչ թե ուխտի, այլ որ գտնի Սուրբ Գրքի գլանակը՝ համեմատելու համար հինկտակարանյան կանոնները այդ ձեռագրի հետ, որ գտնվում էր տեղի եկեղեցում։ Իսկ 4-րդ դարի վարդապետ սբ Գրիգոր Աստվածաբան Նազիանզացին (Ընդհանրական և Հայ Առաքելական Եկեղեցու սուրբ, Բարսեղ Կեսարացու և Գրիգոր Նյուսացու հետ կազմում է մեծ կապադովկիացի վարդապետների եռյակը) դատապարտում է չափից ավելի ուխտագնացությամբ տարվելը՝ համարելով, որ ուխտավորները շատ հաճախ ճամփորդում են տոնական տրամադրությամբ և դրանով էլ ընկնում գայթակղության մեջ։ Սբ Գրիգոր Նյուսացին ևս գրում է.
«Տերը չի քարոզել ճամփորդություն Երուսաղեմ՝ որպես բարի գործ... Տեղից տեղ փոխադրվելը մեզ չի մոտեցնում Աստծուն։ Ուր էլ որ դու լինես, Տերը կգա քեզ մոտ, եթե քո հոգու կացարանը լինի այնպիսին, որ Տերը բնակվի քո մեջ և քայլի...»։
Ուրեմն՝ ինչպե՞ս է առաջացել սրբազան վայրեր քրիստոնյաների ուխտագնացության ավանդույթը։ Հին Կտակարանից մենք գիտենք, որ Զատկի և այլ տոներին իսրայելացիներն ուխտի էին գնում Երուսաղեմ, քանի որ Հովսիա թագավորի օրենսդրական փոփոխություններից հետո միայն Երուսաղեմում էր թույլատրվում զոհաբերություն անել Աստծուն։ Երկար տարիներ երուսաղեմյան Տաճարը իսրայելացիների միակ սրբությունն էր և առաջին հերթին կարևոր էր այն պատճառով, որ դա միջոց էր պահպանելու ազգի միասնությունը։ Ամեն մի իսրայելացի իր պարտքն էր համարում տարին թեկուզ մեկ անգամ ուխտի գնալ Երուսաղեմ։ Ինչպես գիտենք, Հովսեփն ու Մարիամը ևս, իրենց հետ վերցնելով 12 տարեկան Հիսուսին, ուխտի գնացին սուրբ քաղաքը։ Գիտենք նաև, որ Իր երկրային ողջ կյանքի ընթացքում ամեն տոնի ժամանակ Հիսուսը գնում էր այնտեղ։ Ղուկաս առաքյալը հաղորդում է, որ սամարացիները «չընդունեցին Նրան, որովհետև Նա ուղևորվում էր դեպի Երուսաղեմ» (Ղուկ. Թ 53)։ Պողոս առաքյալը Հիսուսի հարությունից 25 տարի հետո իր պարտքը համարեց ուխտագնացություն կատարել Երուսաղեմ, չնայած որ դա իր կյանքի համար մեծ վտանգ էր ներկայացնում. «Պողոսը մտադիր էր նավարկել Եփեսոսի մոտով, որպեսզի Ասիայում ժամանակ չկորցնի, քանի որ շտապում էր Պենտեկոստեի օրը Երուսաղեմ հասնել, եթե նրան այդ հաջողվեր» (Գործք Ի 16)։
Սակայն, ինչպես գիտենք, Հիսուսը ողբաց Երուսաղեմի վրա՝ կանխատեսելով Տաճարի կործանումը, քանզի Աստվածորդին գիտեր, որ Երուսաղեմը դառնալու էր այն քաղաքը, որը պիտի մերժեր Հիսուսին և Նրան խաչ հաներ։ Այս էր պատճառը, որ վաղ քրիստոնյաների վերաբերմունքը Երուսաղեմի հանդեպ միանշանակ չէր, և շատ շուտով՝ արդեն 1-ին դարում, Երուսաղեմը դադարեց հոգևոր կենտրոն լինելուց։ Դա մեծապես կապված էր ժամանակի քրիստոնեական վախճանաբանական պատկերացումների հետ։ Քրիստոսի աշակերտների նպատակը երկնային Երուսաղեմն էր և ոչ թե երկրային։ Վաղ քրիստոնյաների համար կարևորվում էր փրկության գաղափարը և ոչ թե սրբազան վայրերը։ 138 թ. հռոմեացիները կործանեցին Երուսաղեմը։ Քրիստոսի համբարձումից հետո Նրա առաքյալներն ու աշակերտները, քարոզիչները, ուսուցիչները, եկեղեցական սպասավորները ճամփորդում էին։ Նրանց չէին վախեցնում ոչ բաժանումները, ոչ ճանապարհի դժվարությունները, ոչ հալածանքները, ոչ էլ բազում վտանգները։ Արդեն 3-րդ դարում, իսկ ավելի ուշ՝ 4-5-րդ դարերում սկսեցին ճամփորդել նաև հավատացյալները՝ հետևելով քարոզիչներին, որպեսզի ստանային հավատի, հույսի ու սիրո մեջ ամրություն ու նաև ծանոթանային այլ վայրերի քրիստոնյաների աղոթելու ու պատարագելու փորձառությանը։ Հենց այդ ժամանակներում էլ առաջ եկավ վանական շարժումը, որի նպատակն էր կյանքի կոչել Քրիստոսի պատվիրանները, առաջին հերթին՝ սիրո, որի միջոցով էլ ուխտավոր վանականները դարձի էին բերում հեթանոսներին և անդամագրում Քրիստոսի Եկեղեցուն։ Հենց այդ ժամանակներում քարոզչական ակտիվ գործունեություն էին վարում նաև հայ հոգևորականները՝ եվրոպական երկրներից մինչև Մոնղոլիա, Հնդկաստան, Չինաստան։ Մեզանում քչերը գիտեն, որ Հոլանդիայում և հարևան երկրներում քրիստոնեության հիմնադիրը Հայ Եկեղեցու եպիսկոպոս սուրբ Սերվաստն է (Սերվաստիոս, 4-րդ դար)։ Հետագայում նրա շիրմի վրա կառուցվել է հսկա մի տաճար։ Երբ 1985 թ. Հոլանդիայում տոնում էին քրիստոնեության ընդունման 1600-ամյակը, իրենց հայազգի քարոզիչ սրբին պատվելու համար, տոնակատարությանը մասնակցելու համար հրավիրեցին արվեստի գործիչներ Հայաստանից՝ երգեհոնահար Վահագն Ստամբոլցյանին և Լուսինե Զաքարյանին, ինչպես նաև Ռուբեն Ահարոնյանի կամերային և Դանիել Երաժիշտի «Տաղարան» համույթները։
Եվ այսպես՝ առաջին ուխտավոր քրիստոնյաները, առավելապես հոգևոր սպասավորները, ճամփա էին ընկնում տարբեր վայրեր՝ Տիրոջ խոսքը հեթանոսներին ավետելու համար և կամ այլ քաղաքների քրիստոնեական համայնքների կյանքին ծանոթանալու։ Կամաց-կամաց ստեղծվեցին նաև ուխտավորների եղբայրակցություններ։ Այսպես ձևավորվեց ուխտագնացությունը որպես Եկեղեցու բարեպաշտական գործառույթ։ Սակայն այն դարձավ նաև շահույթի ևս մի աղբյուր ոմանց համար։
Օրինակ՝ Կաթոլիկ Եկեղեցում 15-րդ դարի վերջերին դեպի սրբազան վայրեր ուխտագնացություն կատարելու համար պահանջվում էր հոգևոր իշխանության նախնական թույլտվությունը, որի դիմաց պետք է վճարել։ Իսկ Սուրբ Երկրում ուխտավորը պարտավոր էր վճարել նաև մահմեդական իշխանություններին։
Ժամանակի հետ հետզհետե մեղմացվեցին այսպիսի պահանջները, բայց այս անգամ էլ առաջ եկավ մեկ այլ՝ այսօր միանգամայն տարօրինակ թվացող սովորություն։ Որևէ ազնվական կամ ունևոր մեկը կարող էր իր փոխարեն իր ծառային կամ վարձկան մեկին ուղարկել ուխտագնացության, ուստի ձևավորվել էին վարձու ուխտավորների աշխարհիկ արհեստանոցներ (Գերմանիայում դրանք կոչվում էին Sonnweger-ներ), որոնք հետզհետե խիստ բազմացան, քանի որ այդ յուրօրինակ արհեստը բավականին շահութաբեր էր։ Սակայն հոգևորի հետ ոչ մի առնչություն չունեցող այս բարքերը բարեբախտաբար շուտով դուրս մղվեցին Եկեղեցու և հավատացյալի կյանքից՝ առաջ մղելով ուխտագնացության ճշմարիտ նպատակները։
Ուխտագնացության հիմնական նպատակը ճամփորդությունն է դեպի հոգևոր կենտրոնացում, հոգևոր փորձառություն, դեպի մեղքերի քավություն ու մաքրագործում և բարձրացում դեպի գոյության այլ՝ առավել կատարյալ մակարդակ։ Խորհրդական իմաստով ուխտագնացությունը կրոնական նվիրագործման տեսակ է։ Առաջին վայրը, ուր քրիստոնյա ուխտավորը փափագում է լինել, Քրիստոսի կյանքի հետ կապ ունեցող սրբավայրերն են՝ Երուսաղեմը, Բեթղեհեմը, Հիսուսի գերեզմանը, Գողգոթան և այլն։ Երուսաղեմ ուխտի գնացած մարդուն հայերս կոչել ենք «մահտեսի»։
Սակայն հայերի համար, անկախ նրանց դավանանքից, ապրելու վայրից, սոցիալական կարգավիճակից, գերագույն ուխտավայրը դարեր շարունակ եղել ու մնում է Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածինը։ Ոչ միայն նրա համար, որ Մայր տաճարը ևս առնչվում է Տիրոջ անվան հետ, այլև որովհետև դարեր շարունակ, հատկապես պետականության կորստի պայմաններում, մեր ժողովրդի համար Էջմիածինը եղել է հայ ազգի հավատքի ու հայրենիքի խորհրդապատկերը, նրա լինելության անգերազանցելի պատվարը։
Հայոց աշխարհը հարուստ է սրբատեղիներով ու սրբություններով՝ Խոր Վիրապ, սբ Մաշտոցի գերեզմանը Օշականում, Գեղարդավանք, Հռիփսիմեի, Գայանեի վանքերը, Հաղպատ ու Օձուն, Նորավանք, Մաքենյաց վանք, սքանչելի Տաթևը... Նույնիսկ մեր խոնարհված վանքերն ու եկեղեցիներն ունեն յուրահատուկ զորություն, յուրահատուկ ձգողականություն։ Նրանք սպասում են մեր ուխտին, մեր ջերմեռանդ աղոթքներին, սպասում են, որ մեր միջոցները ուրիշ երկրներին նվիրաբերելու փոխարեն կուղղենք մեր ունեցած գանձերը բարեկարգելուն, վերակառուցելուն և նոր շունչ ու ոգի հաղորդելուն։
Աստղիկ Ստամբոլցյան
Ⲿկրոնական