Հայաստանյայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու պաշտամունքային կարևոր առանձնահատկություններից մեկն է մատաղի արարողությունը, որի հիմնական իմաստը զոհաբերությունն է՝ Աստծուն նվեր մատուցելն ու աղքատներին ողորմություն տալը։ Մատաղի արարողությունը, որ հատուկ է միայն մեր Եկեղեցուն, գոյություն է ունեցել դեռևս ս. Գրիգոր Լուսավորչի ժամանակ։ Զենոբ Գլակն իր «Պատմութիւն Տարոնոյ» (Եր., 1941) աշխատության մեջ վկայում է, որ հոների դեմ տարած հաղթանակից հետո Տրդատ թագավորը և հայոց իշխանները՝ Գր. Լուսավորչի առաջնորդությամբ, Տարոնի Ս. Կարապետ վանքում մատաղ են մատուցել Աստծուն՝ զոհաբերելով բազմաթիվ կենդանիներ և բաժանելով աղքատներին (էջ 111)։ Հնուց ի վեր Հայ Եկեղեցում սովորություն է եղել բոլոր մեծ տոներին, սրբերի հիշատակներին, Ս. Խաչ կամ Ս. Սեղան հաստատելու առիթներով, կիրակի օրերին և ուրիշ այլ դեպքերում Պատարագից հետո մատաղ անել, որպեսզի հավատացյալները Հաղորդությունից հետո անմիջապես  անսուրբ կերակուր չընդունեն, այլ նախ մատաղի օրհնված միս ուտեն և ապա այլ կերակուրներ։ Մատաղ արվում է տարբեր նպատակներով, ինչպես օրինակ.

1. Որևէ փորձանքից ազատվելու կամ հաջողության հասնելու առթիվ Աստծուն զոհաբերություն մատուցելու համար։

2. Իբրև բարեխոսություն՝ ննջեցյալների հոգիների հանգստության համար։

3. Աստծուց փրկություն և մեղքերի թողություն հայցելու համար և այլն։

Մատաղը երկու նյութ ունի՝ կենդանին և աղը։

Կենդանին կարող է լինել արջառ, ոչխար, աքլոր, աղավնի և այլն։ Այսօր ընդունված է մատաղ անել արու կենդանիներ, թեև հնում ընդունելի է եղել նաև էգի զոհաբերումը։ Պողոս Տարոնացին իր «Ընդդէմ Թէոփիստեայ հոռոմ փիլիփոսային» (Կ. Պոլիս, 1752) հակաճառության մեջ գրում է. «Թե որմ է և թե էգ՝ ոչ է խոտելի» (էջ 279)։ Քանի որ մատաղն Աստծուն մատուցվող նվեր է, ապա պետք է Աբելի, Նոյի, Աբրահամի և մյուս նահապետների օրինակով ամենաընտիրը և ամենագերը զոհել։ Խեղանդամված, արատավոր կենդանին չի կարելի մատաղ անել։ Մատաղի միսը չի կարելի պահել տանն իբրև ուտելիք, այլ նույն օրը պետք է բաժանել։ Արջառ զենելու դեպքում եփելուց հետո  պետք է 40 ընտանիքի բաժանել մսից, ոչխարի դեպքում՝ 7 ընտանիքի, աքլորի՝ 3։ Աղավնու պարագայում նախընտրելի է ոչ թե մորթել, այլ բաց թողնել։ Եթե մատաղն օրհնվում և մորթվում է վանքում, ապա, ըստ հնագույն կանոնների, մորթին և մի թևը պետք է նվիրել վանքին։

Մատաղի երկրորդ նյութը, ինչպես նշեցինք, աղն է։ Ս. Գր. Տաթևացին «Գիրք հարցմանց»-ում (Կ. Պոլիս, 1829) մատաղ բառը ստուգաբանում է իբրև «մատո աղ» (էջ 657)։ Մատաղի աղը պետք է օրհնել։ Այդ օրհնությունը կատարվում է կուռքերին մատուցված զոհերից տարբերակելու համար։ Ըստ Ստեփանոս Օրբելյանի՝ աղի առաջին օրհնությունը կատարել է Հակոբոս Տյառնեղբայրը առաջին դարում՝ Վարդավառի տոնին, Անտիոքում (էջ 135)։ Աղը խորհրդանշում է առաքյալներին՝ ըստ Քրիստոսի խոսքի. «Դուք եք երկրի աղը» (Մատթ. Ե 13), իսկ անբան կենդանիները խորհրդանշում են հեթանոսներին։ Եվ ինչպես առաքյալների խոսքերն են սրբում մեզ, այնպես էլ աղը սրբում է անասունին (Հակաճառութիւն ընդդէմ երկաբնակացն, Կ. Պոլիս, 1756, էջ 138-139)։ 

Մատաղի պատրաստման եղանակն այսօր միսը միայն օրհնված աղով և ջրով խաշելն է, մինչ հնում, ինչպես վկայում է Գր. Տաթևացին, ողջակիզել են՝ «ի հուր խորովեալ» (էջ 657)։ Այս ձևը նմանվում է հույների մոտ պահպանված զատկական գառի ողջակիզման ձևին։ Պատմության ընթացքում, ինչպես նաև այսօր, օտար եկեղեցականներն ու հայ աղանդավորները, այսօրվա բողոքականները մեղադրել են մեզ մատաղի հարցում՝ համարելով այն հրեական սովորություն, հեթանոսական զոհ, բարբարոսություն և այլն։ Հայոց մատաղի սովորությունը ազգային, խորապես մարդասիրական և քրիստոնեական մի երևույթ է, որ հնարավորություն է տալիս հավատացյալին հաղորդակցվելու Աստծո հետ, օգնելու իր նմաններին, ցուցաբերելու զոհողության ոգի և այլն։ Եվ ինչպես ս. Գր. Տաթևացին է ասում. «մատաղն ստուէր և օրինակ է ճշմարիտ պատարագին Քրիստոսի» (էջ 657)։

Այսպես՝ մատաղի հիմքերը բարձրանում, հասնում են Աբելի, Նոյի, Աբրահամի, Իսահակի, Հակոբի, Մովսեսի և մյուս նահապետների մատուցած ու օրհնադրած զոհերին։ Նույն Ինքը՝ Հիսուս Քրիստոսը՝ Վերջին Ընթրիքի ժամանակ ճաշակեց զատկական գառից, որ մատաղի մի սովորություն էր՝ օրհնադրված Մովսես մարգարեի կողմից։

Մատաղի մասին մեր խոսքը ցանկանում ենք ավարտել Ստեփանոս Օրբելյանի այն դիտողությամբ, թե Աստծո անունով մատուցվող մատաղը սկզբնավորվել է նահապետների կողմից, հաստատվել ու կատարվել Օրենքի, մարգարեների և հանձնարարվել առաքյալների ու հայրապետների կողմից։ Հետևաբար այն ոչ թե մարդադիր օրենք է, այլ՝ աստվածադիր (էջ 144)։

Աղբյուր՝ «Լուսավորիչ», 1995 թ., հոկտ. Ա

Ⲿկրոնական