Ահարոնյանի պես շատերին կարող է թվալ, որ նման ճոխ հոգեհաց տալը  հնամենի ազգային կամ եկեղեցական ավանդություն է: Սակայն այդպես չէ։ Ոչ մի Եկեղեցում և ոչ էլ մեր Եկեղեցում չկա և ի սկզբանե չի եղել  հրահանգ, հորդոր, էլ չեմ ասում՝ կարգ՝ նման ճոխաճոխ հոգեհաց տալու համար։ Չի եղել, որ հոգեհացի սեղանը վերածվի հարսանյաց սեղանի՝ իր առատությամբ ու տեսականու ճոխությամբ։ Թերևս քչերին է հայտնի, որ Հայոց Ներսես Ե Աշտարակեցի (1770-1857) կաթողիկոսը 1818-ին՝ վիրահայոց թեմի առաջնորդ եղած ժամանակ, քելեխի, այսինքն՝ հոգեհացի մատուցումն արգելել է։ 

Հայոց Հայրապետն ասում է՝ եթե ուզում եք ննջեցյալի հիշատակին հացկերույթ կազմակերպել, ապա, ըստ Ավետարանի, միայն աղքատներին ու հաշմանդամներին, օտարականներին, ինչպես նաև նվիրատվությամբ ապրող հոգևորականներին կանչեք։ Իսկ բարեկամներին ու հարևաններին կանչել հացկերույթի կամ նրանց կերակուր բաժանել չի թույլատրվում։ Սա չի թույլատրվում անել նաև յոթին և այլ նմանատիպ առիթներով։

Այս և այլ արգելքներ ամփոփող նրա «Այցելութիւն սգաւորաց» (Բ տպ., Թիֆլիս, 1847) կանոնական գրությունը վերահրատարակվեց նաև նրա կաթողիկոսության ժամանակ։ Այս գրքույկի թվայնացված օրինակն այսօր կարելի է ներբեռնել ՀՀ ԳԱԱ Հիմնարար գիտական գրադարանի կայքի առցանց շտեմարաններից։

Նախ փորձենք հասկանալ, թե ի՛նչ է հոգեհացը և ի՛նչ խորհուրդ ունի։ Հոգեհացի գաղափարը կա համարյա բոլոր կրոններում, ավելին՝ այն սկիզբ է առել դեռևս հեթանոսական ժամանակներից։ Հեթանոսների մեռելահացը նման էր առավելապես խնջույքի, որովհետև, ըստ նրանց պատկերացումների, որքան ճոխ լիներ մատուցվող հացը, այնքան մեծանում էր հավանականությունը, որ հանգուցյալը հանդերձյալ թագավորությունում լավ տեղ կգրավի։ Հին հրեաները նույնպես, որպես մխիթարության դրսևորում, ունեցել են հանգուցյալի տանը սգո առատ սեղան գցելու սովորություն («Նրանց սգո հացը մեռնողի վրա մխիթարության համար կտրող չի լինելու, և ոչ էլ նրա հոր ու մոր հիշատակին մխիթարության բաժակ են խմելու» (Երեմիա ԺԶ 7)), որը հետագայում ընդհանրապես վերացվել է. այսօր գործում է յոթօրյա սգո հաստատուն կարգը միայն։ Հեթանոսությունից և առավելապես Հին Ուխտի հրեաներից քրիստոնեություն անցած այդ սովորությունը հոգևոր այլ բովանդակություն ու իմաստ ստացավ։ 

Քրիստոնեական հոգեհացի իմաստը նախ և առաջ հանգուցյալի հոգու փրկության համար կարիքավորներին ողորմություն տալն է։ Աղքատներին հոգեհացը բաժանելիս ընդունված էր, որ և՛մատուցողը, այսինքն՝ հանգուցյալի հարազատները, և՛ ընդունողը ասում էին. «Ողորմի՛ Աստված»։ Գրիգոր Լուսավորիչը որպես հոգեհաց հրահանգել էր մատուցել անմիս հարիսա, որպեսզի և՛ ունևորը, և՛ աղքատը դժվարություններ չունենային։ Հոգեհացին հիշում էին հանգուցյալի լավ ու բարի գործերը, աղոթում, որ Տերը ների նրա մեղքերը և արժանացնի Աստծո արքայության։ Ցավոք, հետագայում այս բարեպաշտական, իսկապես կրոնական սովորությունը, խիստ աղավաղվելով, վերածվեց ճոխ ճաշկերույթի ու կենացների «շքերթի»։ 

Անդրադառնալով մեր այս ոչ այնքան հաճելի երևույթին՝ Ավետիս Ահարոնյանը եզրակացնում է. 

«Սա չի նշանակում սակայն, որ ժողովրդի գիտակցական մասը պետք է հանդարտ սպասի, մինչև այդ բոլորն ինքն իրան փոխվի, պետք է աշխատել վերացնել այդ վնասակար սովորությունները. բայց երբեք չհեգնել, երբեք թեթևամտորեն չվերաբերվել, և որ գլխավորն է՝ երբեք չվիրավորել ժողովրդի զգացմունքները, որոնց հետ խորապես կապված են այս կամ այն սովորությունները։ Ամեն բան կախված է միմիայն ժողովրդի կրթությունից, նրա մտավոր մակերևույթի բարձրացնելուց, մնացածը ինքն իրան կկատարվի»։

Միանգամայն համամիտ լինելով Ահարոնյանին և մեծապես կարևորելով հայոց մեծանուն հայրապետի իմաստուն հրահանգը՝ փորձենք մեր հանգուցյալների համար տրվող քելեխը վերափոխել իսկապես հոգեհացի։ Որքան ավելի տեղին կլինի, եթե մեր սիրելիների հոգու համար ոչ թե ճոխ սեղան պատրաստենք, այլ նախատեսվող գումարը փոխանցենք մանկական հիվանդանոցներին, մեր հաշմանդամ դարձած զինվորների վերականգնողական կենտրոններին և այլն։

Աստղիկ Ստամբոլցյան