Վարդանանց շարժման կարևորությունը

Ինչո՞վ է Վարդանանց շարժումը կարևոր։ Նախ մի մասնավոր դիտարկում կուզենայի անել, որ մենք չպետք է պատմական իրադարձությունները կտրենք տվյալ ժամանակաշրջանի համատեքստից։ Եթե մենք մի որևէ իրադարձություն ենք մեկնաբանում, ապա պետք է հասկանանք, թե դրանից առաջ ու հետո ինչ իրավիճակ էր, և փորձենք պատմական իրադարձությունների միջև կապը, փոխազդեցությունները տեսնել։ Ուստի երբ մենք խոսում ենք Վարդանանց իրադարձությունների մասին, պետք է շատ կարևոր մի հանգամանք հաշվի առնենք։ Վարդանանց շարժումը անմիջական կապի մեջ է երկու առանցքային, շրջադարձային իրադարձությունների հետ, որոնք մեր ազգային պատմության սկիզբն են դնում հայ իրականության մեջ, հայ կյանքում։ Դրանցից առաջինը վերաբերում է հայոց դարձին 301 թ.-ին, երբ քրիստոնեությունը պետականորեն հռչակվեց իբրև կրոն Հայաստանում, և երկրորդը վերաբերում է գրերի գյուտին, 405 թ.-ին։ Այս երկու իրադարձությունները անմիջական, օրգանական կապի մեջ են մեկը մյուսի հետ. հայոց դարձը և ազգային գրի, մշակույթի սկզբնավորումը։ Վարդանանց շարժումը, հետևաբար, պետք է այս իրադարձությունների լույսի ներքո մեկնաբանել։ Դրանցով մեր ազգային ինքնության, ազգային պատմության սկիզբն էր դրվում։ Հետևաբար Վարդանանց շարժումով մեր հավատարմությունն էր հայտնվում այդ երկու կարևոր իրադարձություններին, այսինքն՝ Վարդանանց շարժումով վերահաստատվում էր շարունակականությունը այն գծի, որ այդուհետ սկզբնավորվել էր հայ իրականության մեջ։ Այլ խոսքով՝ Վարդանանք գալիս էին ասելու, որ մենք մեր բռնած ընթացքից, որը մեր ինքնուրույնության, մեր անկախության, մեր պետականության մեկնակետն էր դարձել, չենք հրաժարվի անկախ նրանից, թե արտաքին ճնշումներն ինչ ծավալների կհասնեն։ Այս իմաստով Վարդանանց շարժումով հայի լինելության, գոյության հարցն էր վճռվում։ Ուստի Վարդանանց շարժումը չի կարելի կտրված մեկնաբանել իր պատմական համատեքստից, այլ պետք է միշտ նկատի ունենալ և՛ 301 թվականը, և՛ 405-ը։ Եվ չպետք է պատահական համարել այն հանգամանքը, որ երբ քրիստոնեությունը պետական կրոն հռչակվեց, և առավել ևս, երբ գրերի գյուտը տեղի ունեցավ, ազգային այբուբեն մեջտեղ եկավ մեր սուրբ Թարգմանիչ վարդապետների ջանքերով ու նախանձախնդրության շնորհիվ, Պարսկաստանն ավելի ուժեղացրեց կրոնական ճնշումը Հայաստանի նկատմամբ։ Ու մենք հիշում ենք, որ անգամ 4-րդ դարում Պարսկաստանը փորձ էր անում հայ պարսկամետ նախարարներին սիրաշահելու միջոցով մազդեզականությունը զորացնել Հայաստանում։ Եվ ունենք դրա լավագույն վկայությունները Փավստոս Բուզանդի պատմության մեջ ի դեմս Վահան Մամիկոնյանի և Մեհրուժան Արծրունու։ 

Կարծում եմ՝ յուրաքանչյուր հայ կարդացել է Րաֆֆու «Սամվել»-ը։ «Սամվել» վեպը հենց այդ իրադարձությունների հիման վրա է շարադրվել։ Սամվելը Վահան Մամիկոնյանի որդիներից մեկն էր, որը սպանեց և՛ հորը՝ Վահան Մամիկոնյանին, և՛ հոր կնոջը. ոչ թե իր սեփական մորը, այլ հոր կնոջը՝ Որմիզդուխտին, որը պարսից Շապուհ արքայի քույրն էր։ Այսինքն՝ եթե մեկը ծանոթ է Դ-Ե դդ․ Պարսից տերության՝ Հայաստանի հանդեպ վարվող քաղաքականությանը, ապա պիտի հասկանա, որ Պարսկաստանը երբեք չէր հրաժարվելու կրոնական գործոնի միջոցով իր ազդեցությունը Հայաստանի վրա մեծացնելու նկրտումներից։ Եվ պատահական չէր բնավ, որ այդ քաղաքականությունն առավել զորանում էր, երբ Հայաստանը ներքին և արտաքին ազդեցությունների ներքո թուլանում էր, ինչպես որ եղավ հատկապես 428 թ․ Հայաստանի բաժանումից հետո։ Այս լույսի ներքո պետք է հասկանալ, թե ինչու Պարսկաստանի կողմից կրոնական ճնշումը առավել մեծ ծավալների հասավ և պարտադրվեց կրոնափոխություն հատկապես գրերի գյուտից հետո, երբ ամենուր հայկական դպրոցներ բացվեցին, երբ նոր հունի մեջ մտավ քրիստոնեության պետականացմամբ սկզբնավորված ազգային ինքնության, մեր ազգային պատմության կերտման շարժումը։ Որովհետև արդեն ունեինք սեփական գիր, Հայաստանը լիարժեքորեն կարող էր այդ պատմական միջավայրում անկախ լինել և՛ կրոնական, և՛ մշակութային իմաստով, որ շատ կարևոր էր։ Ինչո՞ւ ենք մենք  ինքնության մասին խոսելիս շեշտում լեզվի կարևորությունը։ Որովհետև ինքնության կարևոր, առանցքային գործոններից մեկը սեփական լեզուն է։ Եվ երբ հայկական կողմից դիմադրություն եղավ, ի՞նչ արեց Հազկերտը։ Ընդդիմադիր նախարարներին ուղարկեց Կենտրոնական Ասիա իրենց թշնամիների դեմ պատերազմելու, իսկ Հայաստանի ներսում ծանրացրեց հարկային լուծը։ Այսինքն՝ գործադրվում էր ամեն միջոց, որ Հայաստանը հրաժարվի  իր պետականակերտման ընթացքից։ Իսկ այդ պետականակերտման ընթացքի երկու կարևոր հիմնախարիսխներն էին ազգային Եկեղեցին և Սահակմեսրոպյան շարժումը՝ լեզուն։ Պարսիկները, երբ արդեն հասկացան, որ Հայաստանն այլևս լիարժեք անկախության ուղին է բռնել, ուզում էին ամեն գնով շեղել մեզ այդ ուղուց։ Պատկերացրեք,  եթե նրանց հաջողվեր մեզ դավանափոխ անել, ի՞նչ պիտի լիներ այնուհետև։ Հայկական դպրոցներն արդեն փակվում էին, որովհետև մեծ թվով մազդեզական քահանաներ էին ուղարկվել Հայաստան, որպեսզի Հազկերտի ծրագիրն իրագործեն, պատմիչների վկայությամբ՝ քանդվում-ավերվում էին նաև եկեղեցիներն ու սրբատեղիները։ Տարբեր տեղերում բացվում էին տաճարներ, հիմնվում ատրուշաններ, որպեսզի մազդեզական կրոնն արմատավորվի։ Ուրեմն պիտի հրաժարվեինք և՛ հավատից, և՛ լեզվից, հայ դպրոցից առհասարակ, մեր ազատությունից, և վերջապես այն կարևոր գործոններից, որոնց վրա կառուցվում էր հայ պետականությունը, անկախ Հայաստանի տեսլականը։  Վարդանանց շարժումը կանխեց այդ արհավիրքը։ 

Միշտ հակադրում են Վարդանին ու Վասակին։ Վասակին համարում են մեծ դիվանագետ։ Պատճառը, թե ինչու են այդ թեզը խորացնում ու հատկապես հասարակության տարբեր շերտերի մեջ աստիճանաբար այն մտածողությունը ձևավորում,  թե Վարդանը բախտախնդիր էր, իսկ Վասակը՝ դիվանագետ, կարող է պայմանավորված լինել այն հանգամանքով, որ այդ թեզը, չեմ խուսափի ասել, գուցե հովանավորվում է մեզ թշնամի պետությունների կողմից։ Այդ թեզը ոմանք կարող են առաջ քաշել նաև օրիգինալ լինելու կամ հակադրվելու մղումից (կան, չէ՞, մարդիկ, որ սիրում են հակադրվել)։ Այդ թեզը կարող է և առաջ քաշվել ոչ համակողմանի ուսումնասիրության արդյունքում։ Ես գիտեմ նաև, որ որոշ պատմաբաններ, օրինակ՝ Ադոնցը, փորձել են անաչառ գնահատական տալ պատմական իրադարձություններին։ Ուստի եկեք տեսնենք, թե ուր կտաներ Վասակի գիծը, և ուր տարավ Վարդան Մամիկոնյանինը։ Նախ՝ Վասակին մեկնաբանելուց առաջ պետք է հաշվի առնել որոշ հանգամանքներ։ Իմ բոլոր ասածները, ի դեպ, հիմնված են պատմական աղբյուրների վրա։ Վասակը նախ 11 տարեկանից մինչև 17 տարեկանը Պարսից արքունիքում էր մեծացել՝ պարսկական միջավայրում։ Ապա՝ Վասակի անվան հետ է կապվում նրա հորեղբոր՝ Վաղինակ Սյունու սպանությունը։ Եվ որոշ պատմաբաններ պատահական չեն համարում, որ միայն դրանից հետո Վասակը, որ 17 տարեկան էր այդ ժամանակ, դարձավ Սյունյաց տանուտեր։ Երրորդ՝ չմոռանանք, որ Սյունիքը սահմանակից էր Պարսկաստանին։ Մենք գիտենք, որ և՛ Հռոմեական կայսրությանը, և՛ Պարսկաստանին սահմանակից հայկական նահանգները միշտ որպես կանոն գտնվում էին հռոմեական կամ պարսկական քաղաքական ազդեցությունների ներքո։ Հաջորդ հանգամանքն այն է, որ երբ ուսումնասիրում ես Վասակ Սյունու կերպարը, տեսնում ես, որ այն հակասական է։ Նա ունի և՛ բացասական, և՛ դրական կողմեր։ Օրինակ՝ դրական կողմերից է այն, որ նա հայկական դպրոցներ բացելու հարցում համագործակցել է Մեսրոպ Մաշտոցի հետ՝ պատմական աղբյուրների իսկ վկայությամբ։ Սակայն նույն անձնավորությունը թեժ պահին, երբ արդեն ազատագրական պայքար էր սկսվել ու այդ պայքարին, ի դեպ, ոչ միայն Հայաստանն էր միացել, այլև Վրաստանն ու Աղվանքը, պայքարի ամենաթեժ պահին Վասակ Սյունին պառակտում է առաջացնում հայկական բանակում, որը բաժանվում է երկու մասի՝ վասակյանների և վարդանանց։ Կարծում եմ՝ յուրաքանչյուր պատմաբան  հասկանում է, որ պայքարի ժամանակ ճամբարը պառակտելը չի խոսում մարդու պետականամետ մտածողության մասին։ Եվ մեկ այլ կարևոր հանգամանք ևս, որ բավարար չափով նկատի չի առնվում և մեկնաբանվում Վասակի գիծը պաշտպանող պատմաբանների կողմից։ Հակառակ այն բանի, որ Վասակը փորձեց ամեն կերպով խոչընդոտել Վարդանանց շարժումը՝ ազատագրական պայքարը կամ ապստամբությունը, ինչպես որոշ պատմաբաններ բնորոշում են դա, այդ դեպքում ինչո՞ւ նա ձերբակալվեց իր համախոհների հետ, տարվեց Տիզբոն և վերջում մահապատժի ենթարկվեց։ 

Տեսե՛ք, Վարդանի գիծն ի՞նչ էր ասում։ Որ պետք չէ վստահել պարսկական իշխանություններին, որովհետև նրանց նպատակն է Հայաստանի վերջնական միացումը Պարսկաստանին։ Չպիտի մոռանանք, որ 451 թվականից առաջ տեղի էր ունեցել Հայաստանի բաժանումը 428 թ․։ Սա չպիտի մոռանանք և Ավարայրի հերոսամարտը մենք պետք է անմիջականորեն նախորդող և հաջորդող իրադարձությունների լույսի ներքո մեկնաբանենք։ Չէ՞ որ 428-ին բաժանվեց Հայաստանը երկու մասի՝ հռոմեական և պարսկական տերությունների միջև. հռոմեական մասն արագ հռոմեականացավ, իսկ պարսիկներն էլ իրենց հերթին  ձգտում էին իրենց իշխանության ներքո գտնվող հատվածը պարսկացնել, որն ըստ էության Հայաստանի մեծագույն մասն էր ընդգրկում։ Իսկ դրան հասնելու առաջին գործիքը զրադաշտականությունն էր։ Դա մեզ զրկելու էր և՛ մեր հավատքից, և՛ մեր գրերի գյուտի ձեռքբերումից՝ ազգ լինելու կարևորագույն գործոններից մեկից։ Վերջնական արդյունքում դա մեզ պարսկացնելու էր։ Եվ մենք տեսնում ենք Վարդանանց պայքարի արդյունքը, որը պետք է գնահատել 484 թ. Նվարսակի պայմանագրով, երբ պարսիկներն արդեն իրոք գնացին զիջման, հասկացան, որ իրենք շատ ծանր առաջադրանք են դրել իրենց առջև, նկատի ունեմ կրոնափոխությունը, որի համար շատ թանկ գին պիտի վճարեին։ Նաև նկատի ունենալով այն, որ իրենք էլ հեփթաղների հետ պատերազմի մեջ էին ներքաշված՝ պարսիկները հրաժարվեցին հայերին կրոնափոխ անելու մտքից։ Սակայն միևնույն ժամանակ չպետք է մոռանալ, որ Վահան Մամիկոնյանին (ում միջոցով կնքվեց Նվարսակի պայմանագիրը) հաջորդած 8 մարզպանների օրոք էլ Պարսկաստանը երբեք չհրաժարվեց Հայաստանը կրոնափոխ անելու գաղափարից։ Եթե բռնության տարբերակով չէր ստացվում դա, ապա փորձում էին սիրաշահել կամ այնպիսի պայմաններ ստեղծել, որ հայերը ստիպված գնային դրան։ Բայց Եկեղեցին, որը մեր պետականության կարևոր հիմնասյուներից մեկն էր, արդեն ավելի ամրացած վիճակում էր, և ունեինք ազգային դպրոցներ։ Ազգային ինքնությունը արդեն բավականին բարձր վիճակում էր։ Տեսեք, թե ո՛ւր բերեցին Վարդանանք։ Վարդանանք բերեցին նրան, որ Պարսկաստանը հրաժարվեց Հայաստանը դավանափոխ անելու, հայի ազգայնությունից զրկելու, պարսկացնելու իր ծրագրից։ Իսկ Վասակի տարբերակն ո՞ւր էր բերելու։ Ընդունենք, թե մենք դավանափոխ էինք լինելու։ Իսկ հետո՞ ինչ էր լինելու։ Մենք տեսնում ենք, թե ինչ պատահեց Պարսկաստանին արաբական արշավանքի արդյունքում։ Պարսկաստանն իսլամացավ, և գիտնականներն են գրում, որ երբ Պարսկաստանն իսլամացավ, մի հսկայական մշակույթ ոչնչացվեց։ Մենք եթե հաշտվեինք պարսկական ծրագրի՝ Պարսկաստանի քաղաքական գծի հետ, հաջորդիվ պիտի հաշտվեինք արաբական լծի հետ, բայց մենք տեսնում ենք, որ ինքնության ու պետականության համար պայքարը, հակառակ դժվարություններին, պսակվել է հաղթանակով, և մենք չեն հանձնվել։ Եվ մենք այսօր կանք։

Տ. Գևորգ եպիսկոպոս Սարոյան